Najstarszy raciborski plan miasta z 1742 roku i pierwsza mapa topograficzna okolic Raciborza z 1764 roku

Plan Raciborza z roku 1742

Muszę skorygować informacje dotyczące najstarszego planu Raciborza z 1742 roku, które zamieściłem w artykule z wykazem pierwszej części raciborskich planów miasta i przedmieść. W artykule "Historyczne plany miasta Ratibor od roku 1742 do 1942. Cz. I: plany z lat 1742 do 1843" w wykazie planów na pierwszej pozycji umieściłem "austriacki" plan miasta z roku 1742. Nie jest to jednak plan "austriacki" i nie ma związku z pomiarami Śląska z czasów Karola VI. Znalazłem nowe informacje dotyczące okoliczności powstania tego planu.

Plan Raciborza z 1742 roku został sporządzony na polecenie króla pruskiego Fryderyka II Wielkiego już po zawarciu we Wrocławiu tymczasowego pokoju z Austrią, 11 czerwca 1742 roku, który kończył I wojnę śląską (XII 1740 - VI 1742). W lipcu 1742 roku skierowano z twierdzy nyskiej do Raciborza korpus inżynieryjny generał majora Gerharda Corneliusa von Walrave, który miał się zająć wzmocnieniem fortyfikacji. 27 lipca 1742 roku polecenie zrobienia planu Raciborza otrzymał kapitan Jacques de Guionneau (28.07.1742 roku w Berlinie zawarto ostateczny pokój kończący I wojnę śląską). W połowie sierpnia 1742 roku plan był gotowy i przesłano go do akceptacji królowi. 27 sierpnia 1742 roku Fryderyk II odesłał plan z naniesionym własnoręcznie przebiegiem palisady przed murami miasta.

Okoliczności powstania jakiegoś planu Raciborza, właśnie tak opisanego jak powyżej, przekazane przez Maxa Hanke i Hermanna Degenera w publikacji „Geschichte der Amtlichen Kartographie Brandenburg-Preussens bis zum ausgang der Friderizianischen Zeit” (Stuttgart 1935), nie pozostawiają wątpliwości, że chodzić tu może tylko o „Plan von Ratibor. Einer Stadt in der Fuerstentum dieses Namens in Oberschlesien”. Tylko na nim widać te drewniane palisady, których przebieg wyznaczył osobiście król pruski Fryderyk II.
„Plan von Ratibor. Einer Stadt in der Fuerstentum dieses Namens in Oberschlesien” to ręcznie wykonany (chyba miedzioryt) na kartonie kolorowy plan miasta. Jest w skali ok. 1:5000 i ma orientację wschodnią, tzn. że u góry jest wschód. Plan ma wymiary 32 cm x 24 cm. Zachowały się trzy egzemplarze tego planu. Jeden przechowywany jest w Austriackiej Bibliotece Narodowej w Wiedniu (sygnatura: OeNB, Kartensammlung, FKB R1), a dwa znajdują się w Kartenabteilung Staatsbibliothek zu Berlin (SBB) – sygnatury: S Kart. X 32777 i S Kart. X 32777/1. Egzemplarze w Berlinie są inaczej datowane, na ok. 1750, ale są to takie same plany jak ten w Wiedniu. Na planie zaznaczono główne ulice miasta, kościoły i przede wszystkim starannie przedstawiono przebieg murów miasta, bram i fortyfikacji ziemnych przed murami i bramami. Na podstawie oryginalnego planu kapitana de Guionneau wykonano pewnie miedzioryt i powielono plan w kilkunastu egzemplarzach. "No.4" trafił do Wiednia. W polskich publikacjach pokazywano tylko ten egzemplarz znajdujący się w Wiedniu i uznano, że ten plan ma "austriackie" pochodzenie. Nie zauważono, że w SBB znajdują się dwa identyczne egzemplarze tego planu. W SBB są one błędnie datowane na ok.1750.

Korpus inżynieryjny von Walrave to właściwie 1 Pułk Saperów 49 Pułk Piechoty (1.Pionniers-Regiment 49 Infanterie - Regiment). Utworzono go 08.01.1742 roku w Nysie i składał się z 10 kompanii. Gdy pułk zajmował się fortyfikowaniem Raciborza był jeszcze w trakcie tworzenia. W pułku byli też geometrzy i mierniczy. Jednym z nich był Francuz kapitan Jacques de Guionneau (Jego potomkowie dosłużyli się stopni generalskich w pruskiej armii. Ród istnieje do dziś jako "von Guionneau".). Jacques de Guionneau po zakończeniu II wojny śląskiej (VIII 1744 - XII 1745) trafił do korpusu inżynieryjnego majora Christiana Friedricha von Wrede, który miał skartografować cały Śląsk, czyli że brał także udział w tworzeniu atlasu "Krieges - Carte von Schlesien".

Znamienne jest, że król Fryderyk II znalazł czas żeby przyjrzeć się planowi Raciborza i naniósł na nim przebieg palisady przed murami miasta (to były takie zaostrzone drewniane pale wbite pod skosem w wał przed murami). Wyznaczony przez króla przebieg palisady można zobaczyć na planie pomiędzy Bramą Wielką i Bramą Nową. Jak wywiązał się pułk von Walrave z powierzonego zadania wzmocnienia fortyfikacji Raciborza, to mógł się Fryderyk II przekonać w czasie pobytu w Raciborzu w dniach 29 - 31 lipca 1743 roku. Król miał swoją kwaterę w klasztorze bożogrobców na Nowym Mieście i 30 lipca na raciborskim rynku odebrał paradę pułków huzarskich von Hoditza i von Malachowskiego.

Jednak ironia losu sprawiła, że te nowe fortyfikacje przysłużyły się nie Prusakom a stronie austriackiej. Jesienią 1744 roku wojska pruskie musiały się wycofać z prawie całego Górnego Śląska. Wojska węgierskie (regularne pułki i pospolite ruszenie szlachty węgierskiej i śląskiej) pod dowództwem hrabiego Josepha Esterházy de Galantha zajęły cały Górny Śląsk z Opolem i Raciborzem, i podchodziły pod Nysę i Wrocław. Obroniła się jedynie twierdza w Koźlu. Po stronie austriackiej opowiedzieli się prawie wszyscy mieszkańcy Górnego Śląska i wspierali wojska węgierskie. Ten epizod II wojny śląskiej jest znany jako "powstanie polskie". Racibórz został zajęty przez Węgrów bez walki. W styczniu i lutym 1745 roku wojska pruskie odbiły lewobrzeżną część Górnego Śląska z Opolem i Raciborzem. Generał major Ernst Christoph von Nassau ze swoim korpusem musiał Racibórz zdobywać, tylko dwa lata wcześniej ufortyfikowany przez pułk von Walrave. W ataku na Racibórz 9 lutego 1745 roku brały udział m.in. pułki huzarów von Malachowskiego i von Bronikowskiego (posiadam opis walk o Racibórz i potyczek pod Bohuminem oraz pod Markowicami, może przedstawię to w osobnym artykule).

Na tym opisanym planie warto zwrócić uwagę na pewien szczegół. U dołu pokazany jest bieg kanału Psinka i klasztor franciszkański. Dziwiło mnie dlaczego klasztor narysowano po niewłaściwej stronie Psinki. Powinien być poniżej. To jednak nie błąd na planie. Sprawę wyjaśnię w drugiej części artykułu poświęconej pierwszej dokładnej mapie topograficznej okolic Raciborza.

Mapa topograficzna Reglera z 1764

Tuż po zakończeniu wojny siedmioletniej (VIII 1754 - II 1763) rozpoczęły się nowe pomiary kartograficzne całego Śląska. Wcześniejsze pomiary korpusu majora Christiana von Wrede z lat 1747 - 1753 nie uwzględniały ukształtowania terenu. Nowe pomiary pod kierownictwem Ludwiga Wilhelma Regler (później został generał majorem i otrzymał szlachectwo - von Regler; był m.in. dowódcą twierdzy kłodzkiej, którą rozbudował) objęły także topografię terenu, którą naniesiono na mapy. Pomiary rozpoczęto nad górnośląską granicą z Czechami wzdłuż rzeki Opawa do miasteczka Osobłoga (Hotzenplotz) w 1863 roku. W tym samym roku dokonano pomiarów kartograficznych części powiatu raciborskiego położone na lewym brzegu Odry i południową część powiatu głubczyckiego . Pomiary nanoszono na bieżąco na mapy i pierwsze z nich ukazały się w roku 1764. Jako druga mapa ukazała się "Kriegescarte der Situation von Ratibor". Na bardzo dużej mapie o wymiarach 140 cm x 206 cm, przedstawiono pas od Odry koło Raciborza po granicę czeską koło Krnova (deutsch. Jaegerndorf, pol. Karniów). Na południu mapa kończy się na wysokości Krzyżanowic a na północy powyżej Łubowic. Południową część powiatu raciborskiego przedstawiono na mapie "Situationskarte von oesterrich.=schles. Grenze langs der Oppa von Oderberg bis Hotzenplotz." a północna część powiatu na mapie obejmującej pas z Głogówkiem. Mapa jest w skali 1:24 000, czyli bardzo dokładna. Mapa uwzględnia o wiele więcej szczegółów niż mapy z pomiarów Christiana von Wrede, które były w skali 1:33 000 (atlas "Krieges - Carte von Schlesien") i późniejsze mapy stolikowe topograficzne (Messtischblaetter), które sporządzano w skali 1:25 000. Jedyny egzemplarz tej mapy znajduje się w Kartenabteilung SBB – sygnatura: S Kart. N 15040 / 1 –Blatt 2 (Skan tej mapy, całej, w SBB kosztuje 80 euro.). Mapa ( i wszystkie inne Reglera) ma dziwną orientację, nawet jak na tamte czasy. Jest ona zorientowana na południe. Została wykonana ręcznie - narysowana i pokolorowana. Różnymi kolorami zaznaczono zabudowania (na czerwono), rzeki i stawy (na niebiesko), łąki (na zielono), lasy i zarośla (na czarno), wzniesienia (szaro), granice między polami (brązowo i czarno), drogi i ścieżki (jasnobrązowo). Symbolami oznaczono kościoły, pałace, zamki, młyny i krzyże przydrożne oraz kapliczki. Opisowo zaznaczono folwarki i cegielnie. Podano nazwy wszystkich miejscowości i wielu innych miejsc. Zaznaczono też położenie raciborskiego placu straceń. Gdzie się on znajdował napiszę w następnym artykule.

W Kartenabteilung SBB udało mi się kupić fragment tej mapy pokazujący okolice Raciborza po Pietrowice Wielkie i Maków na zachodzie oraz Brzeźnica na północy i Bojanów na południu. Mogłem się przyjrzeć dokładniej fragmentowi jednej ze słynnych map Reglera. Mapa nie jest tak przesycona topografią terenu jak późniejsze mapy Reglera z Dolnego Śląska. Na mapie z Raciborzem są pokazane pagórki i wzniesienia w formie kreskowej a nie poziomic liniowych (wtedy były one jeszcze nieznane). Zaznaczono dokładnie przebieg każdej rzeczki, strumienia czy kanału. I tu niespodzianka. Kanał Psinka od połowy przebiegu pomiędzy Nowymi Zagrodami a Wielkim Przedmieściem, miał zupełnie inny bieg niż ten przedstawiony na późniejszych planach miasta czy opisany w filmie z 2013 roku "Z biegiem Psinki". Przedstawiony w filmie bieg Psinki to dawna odnoga kanału. Właściwy kanał biegł niemalże w linii prostej od mostku na Nowych Zagrodach na północny- zachód do połowy ulicy Różyckiego i tam skręcał na północ na zachód od kościoła franciszkańskiego, przecinała Wielkie Przedmieście i uchodziła do odnogi Odry (później ją zasypano) w okolicach stacji benzynowej przy Odrostradzie. Przed ujściem do Psinki wpadała jej odnoga, która później stała się nowym kanałem Psinka. "Starą Psinkę" zasypano prawdopodobnie w latach 1770 - 1780. Na planie przedmieść Raciborza z "ca. 1790" (plan jest z ok.1782 - 83) Psinka biegnie już tylko tym nowym kanałem.

Na planie pokazano też mały plan Raciborza. Kształt miasta uproszczono do owalnego. Zaznaczono wszystkie ulice miasta oraz kwartały zabudowy. Kościoły i klasztory oznaczono różnymi symbolami. W murach zaznaczono bramy miasta i wieżę wodną. Na prawym brzegu Odry symbolami oznaczono jedynie zamek na Ostrogu i kościół św. Jana Chrzciciela. Najcenniejsze na tej mapie jest pokazanie zabudowy poszczególnych miejscowości. Oznaczono położenie każdego gospodarstwa, podano liczbę budynków i granice pól oraz ogrodów. Tu mapa jest o wiele dokładniejsza niż plany miejscowości z map a atlasie von Wrede. To najstarsze zachowane plany wielu miejscowości. Na fragmencie mapy, który posiadam pokazane są tak następujące miejscowości (od południa): Bojanów, Krzanowice (tylko część), Pietraszyn, Sudoł, Wojnowice, Samborowice, Studzienna, Nowe Zagrody, Lekartów, Cyprzanów, Janowice, Stara Wieś, Ocice Zamek (dzisiaj Ocice), Ocice Folwark (Ocice Górne), Pietrowice Wielkie, Proszowice, Zerdziny, Kornice, Miedonia, Pawłów, Rudnik, Strzybnik, Maków, Gamów i Brzeźnica.

Pomiary kartograficzne Reglera objęły tylko obszar Śląska położony na lewym brzegu Odry i zakończono je w 1770 roku. Pomiary reszty Śląska, na prawym brzegu Odry zrobiono w latach 1782 - 1784. Robił je niejaki porucznik inżynier Hammer (nie wiadomo kto to był) ze swoim korpusem. Na 44 mapach przedstawiono prawobrzeżną część Górnego i Dolnego Śląska. Mapy te są też w skali 1:24 000, czyli tak dokładne jak Reglera. Tytuł mapy w 44 sekcjach jest bardzo długi, zaczyna się tak „Karte derer Gegend Schlesiens auf der polnischer Oderseite..." (Sygnatura w SBB: N 16055). Mapy mają zmienioną orientację na północno wschodnią. Jeśli wierzyć obszernemu artykułowi Theodora Maschke z "Die Vermessungen des Kartographen Hammer in Oberschlesien und F. A. Zimmermanns "Beytraege zur Beschreibung Schlesiens" : zwei Quellen zur friderizianischen Kolonisation in Oberschlesien ([w:] "Schlesische Geschitsblaetter" Nr.1 1929) powiat raciborski został tam przedstawiony w całości. Nie tylko część położona na prawym brzegu Odry ale i ta na lewym brzegu Odry.

Christoph Sottor