Klemowie i Gaszynowie. Tajemnice kaplicy Krzyża Świętego oraz krypt w kościele św. Jakuba w Raciborzu

W tym artykule przedstawię informacje o rodach szlacheckich, które miały duże wpływy polityczne w Raciborzu i księstwie raciborskim od XV wieku do czasów pruskich. Zbierając dane o właścicielach domów w północno-zachodniej części obecnego rynku, które zostały przedstawione na obrazie z ok. 1819-1825, natrafiłem na wiele faktów dotyczących rodów Klemów z Ligoty i Gaszynów. Właścicieli domów szlacheckich na obecnym rynku oraz mieszczańskich przedstawiam w osobnych artykułach.

Teksty autora poświęcone domom w raciborskim rynku można znaleźć na portalu historycznym ziemiaraciborska.pl

Prawie nieznany jest ród Klemów z Ligoty, a to dzięki koligacji z nim Gaszynowie stali się najbogatszą rodziną na Górnym Śląsku. W tym artykule przedstawiam ród Klemów z Ligoty oraz nowe ustalenia dotyczące rodu Gaszynów i krypty rodzinnej w kościele dominikanów, którą odziedziczyli po Klemach z Ligoty. Przedstawiam również herby tych rodów.

W części dotyczącej kaplicy Gaszynów opisuję pochówki znajdujące się w krypcie pod nią.

Poniżej, po lewej stronie, znajduje się herb rodu Klemów z Ligoty, a po prawej herb hrabiowski Gaszynów.

Klemowie z Ligoty

Obydwa rody – Klemowie z Ligoty i Gaszyńscy – nie wywodziły się ze starej szlachty śląskiej, lecz pochodziły ze szlachty ziemi wieluńskiej w Królestwie Polskim. Podobno miały wspólne korzenie i posługiwały się tym samym herbem – Bersztyn II, choć różniły się w sposobie przedstawienia elementów na tarczy herbowej. Więcej o herbach znajdzie się w dalszych częściach artykułu.

Jako pierwszy na Górny Śląsk przeniósł się ród Klemów z Ligoty. Pod koniec XIV wieku Klemowie z ziemi wieluńskiej związali się z księciem Władysławem Opolczykiem, a po jego przegnaniu przez wojska króla Władysława Jagiełły (w czasie wojny Polski z księstwem opolskim w latach 1393-1397) – z księciem raciborsko-opawskim Janem II Żelaznym. Hanusz (Jan I Klema z Ligoty) lub już jego ojciec prawdopodobnie musiał opuścić ziemię wieluńską. W 1425 roku Jan II Żelazny za wierną służbę przekazał Hanuszowi 1/3 Studziennej. Ta część wsi miała pozostać w rodzie do wygaśnięcia jego męskiej linii. W tym czasie Hanusz Klema z Ligoty kupił wolny dom w Raciborzu, w miejscu obecnego domu nr 13 na rynku. W 1437 roku posiadał również połowę Tworkowa. Hanusz zmarł w 1439 roku i został pochowany w krypcie pod kaplicą Gaszynów.

W 1472 roku syn Hanusza, Jan II Klema z Ligoty, kupił wraz z żoną Barbarą wolny dom w Raciborzu. Niewiele wiemy na jego temat, jednak przypuszczam, że był to narożny dom przy ul. Chopina-rynek. Jego syn, Jan III, był żonaty z Magdaleną i pojawia się w dokumentach w latach 1479-1509. Zmarł w 1509 roku. Ich synami byli Jan IV Klema z Ligoty i Mikołaj "Koczur" Klema z Ligoty.

Jan IV zmarł prawdopodobnie bezpotomnie po 1532 roku. Jego majątek oraz dom przy Nonnengasse odziedziczył brat, Mikołaj "Koczur" Klema z Ligoty, który był sędzią krajowym księstwa raciborskiego w latach 1526-1556 oraz właścicielem Sudoła.

Mikołaj "Koczur" Klema z Ligoty pojawia się w dokumentach od 1519 roku. W 1522 lub 1523 roku otrzymał od księcia Jana II Dobrego wieś Sudół oraz folwark Piekło w Starej Wsi. W 1545 roku kupił od braci Wacława i Jana Bitovskich z Bitova i Füllsteinu miasto Kietrz (Katscher) wraz z zamkiem i wsiami. Od tego czasu zaczęto go nazywać "Koczur".

Mikołaj "Koczur" Klema z Ligoty był żonaty z Salomeą ze Zwola. Zmarł w 1557 roku, pozostawiając pięć córek: Magdalenę, żonę Mikołaja Gaszyńskiego z Gaszyna; Annę, wdowę po Jerzym Skrziszovskim i żonę Zygmunta von Reiswitza z Kandrzin; Helenę, żonę Wita Terdla z Vitovic i Horní Hoštice. Młodsze córki, Elżbieta i Agnieszka, wstąpiły do zakonu dominikanek. Ostatnią dziedziczącą była Anna Klema z Ligoty, która zmarła w 1583 roku, kończąc raciborską linię rodu. Nie wiadomo, kiedy zmarły Elżbieta i Agnieszka, lecz nie miały praw do dziedziczenia.

* Klema z Ligoty pochodził z Ziemi Wieluńskiej, a sama Ligota, która występowała w jego nazwisku, najprawdopodobniej również znajdowała się w tejże ziemi. W dokumentach najczęściej zapisywano ich jako „Clema ze Lhoty”, dlatego też w herbarzach i genealogiach umieszczano ich głównie pod nazwiskiem „Clema”.

** Studzienna była wsią książęcą, a Hanusz Klema z Ligoty otrzymał 1/3 tej wsi od księcia Jana II Żelaznego, aż do czasu wymarcia męskich członków jego rodu. W 1549 roku dzierżawę tę potwierdził cesarz Ferdynand I, rozszerzając ją również na dwie córki Mikołaja „Koczura” Klema z Ligoty, Magdalenę i Annę. Po ich śmierci 1/3 Studziennej, będąca własnością Klemów, miała wrócić do raciborskich dóbr zamkowych.

*** Koczur to śląska forma niemieckiej nazwy miasta Katscher.

W XV wieku Klema z Ligoty nie posiadali wielu majątków, ale cieszyli się znacznymi wpływami politycznymi, które utrzymali także w I połowie XVI wieku. Hanusz (Jan) Klema z Ligoty był związany z księciem raciborskim Janem II Żelaznym i prawdopodobnie pełnił rolę dobroczyńcy klasztoru dominikanów w Raciborzu. Wyrazem prestiżu rodu Klemów z Ligoty była ich krypta rodzinna w kościele dominikanów pw. św. Jakuba, znajdująca się w bezpośrednim sąsiedztwie krypty książąt opolskich i raciborskich z rodu Piastów, pochowanych w tym kościele.* Pod kaplicą Gaszynów w kościele św. Jakuba spoczywają nie tylko Gaszynowie, ale również członkowie rodu Klema z Ligoty. Wśród pochowanych znajduje się na pewno Hanusz Klema z Ligoty, który zmarł w 1439 roku, a później jego syn o tym samym imieniu (Jan II) oraz wnuk Jan III Klema z Ligoty. W krypcie znajdują się także groby Mikołaja „Koczura” Klema z Ligoty, Jana IV Klema z Ligoty, ich dzieci oraz żeńskich członkiń rodu. Płytę nagrobną z XVI wieku, uchodzącą za płytę Gaszynów, z herbem Bersztyn II (u dołu palisada i nad nią dwa koła ze szprychami), uważa się za epitafium członków rodu Klema z Ligoty.**

* Krypta Piastów powinna znajdować się pomiędzy kaplicą Krzyża Św. z kryptą Gaszynów a kaplicą Różańcową. W romańskim kościele spoczęli książęta Mieszko II Otyły (zm. 1246) i Władysław opolski (zm. 1281? 1282?), a w gotyckim kościele pochowani zostali Przemysław raciborski (zm. 1306) i Leszek (zm. 1336). Przypuszcza się, że wcześniej istniało zejście do krypty Piastów pod prezbiterium romańskiego kościoła przez kryptę Klemów i Gaszynów oraz przez kryptę Oppersdorfów pod kaplicą Różańcową. Poniżej przedstawiona jest rekonstrukcja wyglądu kościoła św. Jakuba w I połowie XIII wieku oraz rzuty poziome kościoła z tego okresu. Tam, gdzie znajduje się wieża północna, jest kaplica Gaszynów, a tam, gdzie wieża południowa, kaplica Różańcowa.

** Wiek płyty nagrobnej określany jest na połowę XVI wieku, a pierwszy raciborski Gaszyn zmarł dopiero w 1583 roku. Zgodnie z opinią ks. dra Hermanna Schaffera, jest to płyta z 1509 roku, która zastąpiła wcześniejszą, pochodzącą z 1439 roku. Ta starsza płyta zakrywała wejście do krypty.

Zdjęcia poniżej przedstawiają herb Bersztyn II Klemów z Ligoty, umieszczony u góry po lewej stronie, oraz epitafium w kaplicy Gaszynów z tym samym herbem, znajdujące się po prawej stronie (zdjęcie: Adrian Szczypiński). Jest to prawdopodobnie nagrobek zmarłego w 1439 roku Jana I Klema z Ligoty oraz zmarłego w 1509 roku Jana III Klema z Ligoty. Napis u góry i po prawej stronie epitafium dotyczy Hanusza – Jana I, natomiast napis po lewej stronie odnosi się do Jana III. Napis u dołu jest nieczytelny. W 1509 roku płytę Hanusza – Jana I Klema z Ligoty, która przykrywała wejście do krypty, zastąpiono nową. Na epitafium widoczny jest herb Bersztyn II Klemów.

Opis heraldyczny herbu: nad tarczą herbową znajduje się błękitny hełm ze złotą koroną, a powyżej dwa błękitne skrzydła. Tarcza herbowa na błękitnym polu przedstawia dwa złote koła ze szprychami, poniżej zaś znajduje się palisada w kolorze złotym. U dołu, po lewej, widoczny jest herb Gaszynów z Wierzchlasu, w którym widać różnice – inne ułożenie kół oraz inny kształt palisady.

Napisy na epitafium i jego opis zostały odczytane przez ks. dr. Hermanna Schaffera w 1895 roku. U góry płyty odczytał: „Anno Domini ...XXXIX (A.D….39)”, jednak ten napis jest obecnie całkowicie zatarty. Po prawej stronie przeczytał: „Obit Generosus Dominus Hanuss Klema”. Z lewej strony odczytał jedynie: „...Dominus Iohannes...glatter”. U dołu, przed 1909 rokiem, ks. dr Hermann Schaffer odczytał fragment „...ota”, który mógł być częścią słowa „Lhota” lub „Ligota”, związanej z nazwiskiem Klemów. Poniżej znajduje się szkic płyty nagrobnej, wykonany przez ks. dra Hermanna Schaffera w 1895 roku.

Po śmierci Mikołaja „Koczura” Klema z Ligoty w 1554 roku, środkowy dom w północnej części zachodniej pierzei rynku oraz połowę państwa kietrzańskiego odziedziczyła jego starsza córka, Magdalena. Około 1539 roku wyszła ona za mąż za Mikołaja Gaszyńskiego z Gaszyna i Wierzchlasu (Gaszyn i Wierzchlas znajdują się w powiecie wieluńskim, a Mikołaj pochodził z Wierzchlasu). W 1557 roku Magdalena przepisała majątek na męża.

Młodsza córka, Anna Klema z Ligoty, była właścicielką domu na rogu ulicy Chopina i rynku oraz połowy państwa kietrzańskiego. Dwukrotnie wychodziła za mąż. Jej pierwszym mężem był Jerzy Skrziszowski. Po jego śmierci, w 1555 roku, poślubiła Zygmunta Reiswitza z Kaderžin na Kornicy. W 1557 roku zawarła z mężem umowę o dziedziczeniu dóbr, jednak dwa lata później ją wypowiedziała i sprzedała swoją część państwa kietrzańskiego szwagrowi, Mikołajowi Gaszyńskiemu z Gaszyna i Wierzchlasu. Przypuszczam, że Anna Klema z Ligoty była w separacji z mężem. W tym czasie Reiswitzowie przeszli na protestantyzm. Zygmunt Reiswitz z Kaderžin zmarł najprawdopodobniej w 1569 roku. Po jego śmierci pretensje do majątku zgłosili jego bracia, którzy napadli na dom w Raciborzu, zabierając wszystkie dokumenty oraz rewersy na pożyczone pieniądze i gotówkę. Z powodu tego napadu, w 1570 roku Anna Klema z Ligoty wytoczyła sprawę sądową Reiswitzom.

Ostatecznie połowę Sudołu oraz połowę folwarku Piekło w Starej Wsi otrzymał Stanisław Reiswitz na Kornicy, a druga połowa tej wsi oraz połowa folwarku Piekło pozostały w rękach rodu Klemów z Ligoty, a później Gaszynów, aż do 1681 roku. Anna Klema z Ligoty zmarła bezpotomnie w 1583 roku, a jej dom odziedziczył siostrzeniec, Melchior Boromeusz Gaszyński z Gaszyna i Wierzchlasu.

Anna Klema z Ligoty była ostatnią dziedziczącą przedstawicielką tego rodu z linii Hanusza Klema z Ligoty (istniała także inna linia rodu Klemów w powiecie kluczborskim). 1/3 Studziennej należąca do Klemów z Ligoty, po wymarciu rodu, miała wrócić do dóbr książęcych. W 1584 roku 1/3 Studziennej Klemów została włączona do dóbr zamkowych, a w 1587 roku przekazana miastu Racibórz.

Gaszynowie z Gaszyna

Mikołaj Gaszyński z Gaszyna i Wierzchlasu, nazywany później „Silesius”, dzięki małżeństwu i przejęciu majątku Klemów z Ligoty, stał się znaczącą osobistością. Był posłem do sejmiku księstw opolskiego i raciborskiego. Zmarł w 1583 roku, a według niektórych źródeł został zastrzelony 20 września 1583 roku w rodowym Wierzchlasie, choć miejsce jego pochówku nie jest pewne (prawdopodobnie w Wierzchlasie). Jego żona, Magdalena Klema z Ligoty, zmarła przed 1583 rokiem.

Mikołaj Gaszyński z Gaszyna i Wierzchlasu oraz Magdalena Klema z Ligoty mieli czwórkę dzieci: Jana, Melchiora Boromeusza, Zygmunta i Wacława. Dwaj ostatni zmarli w wieku 7 lat.

Mikołajowi Gaszyńskiemu z Gaszyna i Wierzchlasu przypisuje się stanowisko pisarza krajowego wieluńskiego oraz posła na sejm w Lublinie w 1569 roku, na którym zawarto unię polsko-litewską. To jednak pomyłka. Pisarzem krajowym wieluńskim i posłem na sejm w 1569 roku był inny Mikołaj Gaszyński z Gaszyna, który należał do rodu Jastrzębców.

Majątek po Mikołaju Gaszyńskim z Gaszyna i Wierzchlasu odziedziczył starszy syn Jan (ur. ok. 1539 roku), który w 1586 roku otrzymał czeskie szlachectwo. Wkrótce (po 1586 roku) popadł w konflikt z biskupem ołomunieckim, któremu był lennikiem, i został uwięziony w Pradze (państwo kietrzańskie należało do dóbr biskupów ołomunieckich). Aby odzyskać wolność, zmuszony był w 1589 roku do oddania państwa kietrzańskiego bratu, Melchiorowi Boromeuszowi. Pozostawił sobie połowę Sudołu, połowę folwarku Piekło oraz dom w Raciborzu na rynku. Należał do niego dom o numerze 13. W rodzie Klemów z Ligoty ten dom dziedziczyło najstarsze dziecko, co zachowało się jako tradycja, nawet po przejściu dóbr na Gaszynów. Jan Gaszyński z Gaszyna i Wierzchlasu zmarł bezpotomnie w 1610 roku i został pogrzebany w krypcie pod kaplicą Gaszynów. Ks. Augustin Weltzel błędnie przypisał mu nagrobek w kaplicy Gaszynów, co jest powtarzane w publikacjach do dziś.

Drugi syn Mikołaja Gaszyńskiego z Gaszyna i Wierzchlasu oraz Magdaleny Klema z Ligoty, Melchior Boromeusz, urodzony w 1541 roku, w 1583 roku odziedziczył po ciotce Annie Klemie z Ligoty wolny dom w Raciborzu, znajdujący się na narożu rynku i ulicy Chopina. W 1589 roku otrzymał od brata Jana państwo kietrzańskie. Ożenił się w 1592 roku z Małgorzatą von Skal z Ligoty Wielkiej, córką Joachima von Skal z Ligoty Wielkiej (koło Oleśnicy), mającą posiadłości na Biskupicach i w Wojciechowie koło Olesna. Była to prawdopodobnie jego druga żona. Z nią miał prawdopodobnie tylko córkę, Katarzynę Annę. W 1608 roku nabył miasto Olesno, które Gaszynowie uznali za swoją siedzibę rodową. W 1610 roku odziedziczył po zmarłym bracie Janie połowę Sudołu, połowę folwarku Piekło oraz dom z attyką w Raciborzu na rynku. Obydwa te domy stały się wspólną własnością. Po bezpotomnej śmierci brata Jana w 1610 roku, Melchior Boromeusz Gaszyński z Gaszyna i Olesna sprzedał dom na rynku w Raciborzu, numer 13.

Wszystkie publikacje podają, że Małgorzata von Skal z Ligoty Wielkiej była matką czterech synów Melchiora Boromeusza, jednak uważam to za niemożliwe. Melchior Boromeusz był jej trzecim mężem, którego poślubiła w 1592 roku, podczas gdy wszyscy synowie Melchiora Boromeusza urodzili się w latach około 1578–1585, a Melchior Ferdynand w 1581 roku. Przypuszczam, że Melchior Boromeusz miał jeszcze inną żonę, która była matką jego synów.

5 kwietnia 1621 roku w Wiedniu Melchior Boromeusz Gaszyński z Gaszyna i Wierzchlasu oraz jego czterej synowie otrzymali tytuł czeskiego wolnego pana (Freiherr) z predykatem „Edle von Rosenberg” – „szlachetnie urodzony z Olesna”. Od tej pory nazwisko rodu brzmiało: Gaszyński z Gaszyna i Olesna. Zmieniono również herb rodu. Melchior Boromeusz zmarł w tym samym 1621 roku, a wdowa po nim, Małgorzata von Skal, zmarła w 1625 roku. Melchior Boromeusz pozostawił czterech synów: Mikołaja Karola, Melchiora Ferdynanda, Jana Jerzego, Joachima Ludwika oraz córkę Katarzynę Annę.

Najstarszy syn, Mikołaj Karol, został joannitą (Kawalerem Maltańskim), pełnił funkcję komtura w Reichenbach i Fürstenfeld w Styrii oraz był ostatnim komturem w Kłodzku, gdzie walczył z Turkami. Zmarł w 1633 roku. Joachim Ludwik przeniósł się na Morawy, gdzie kupił wieś i się ożenił. Miał tylko córki, które zmarły młodo. Zmarł w 1652 roku. Na Górnym Śląsku pozostali Melchior Ferdynand, najmłodszy syn Jan Jerzy oraz córka Katarzyna Anna, która wyszła za mąż za Daniela Jarockiego z Jaroszyna, lecz prawdopodobnie młodo owdowiała. Została pochowana w krypcie rodzinnej w kościele dominikanów (zmarła około 1670 roku). W połowie prezbiterium, po lewej stronie, wysoko na ścianie, znajdowało się epitafium Daniela Jarockiego z Jaroszyna z herbem Jarockich, ufundowane przez jego żonę, Katarzynę Annę von Gaschin und Rosenberg.

28 grudnia 1632 roku bracia Mikołaj Karol, Melchior Ferdynand, Jan Jerzy i Joachim Ludwik Gaszyńscy z Gaszyna i Olesna otrzymali podniesienie do stanu starych panów szlachty czeskiej. 7 stycznia 1633 roku w Wiedniu zostali podniesieni do rangi hrabiów Krony Czeskiej, a herb rodu został ponownie zmieniony. 22 czerwca 1635 roku bracia Gaszyńscy otrzymali tytuł hrabiów ziem dziedzicznych Habsburgów.

24 lipca 1653 roku w Ratyzbonie bracia Melchior Ferdynand i Jan Jerzy von Gaschinn und Rosenberg zostali podniesieni do rangi hrabiów Rzeszy Niemieckiej. Dopiero wtedy sporządzono dyplom z wzorem herbu. Wappenbrief Gaszynów znajduje się prawdopodobnie w zbiorach archiwum cesarskiego w Wiedniu. Konrad Blažek miał okazję go obejrzeć i opisać w swoim herbarzu „(Neue) Siebmachers Wappenbuch” Band 17 / Die Wappen des schlesischen Adels.

W XVII wieku, dzięki najwybitniejszemu członkowi rodu Gaszyńskich, Melchiorowi Ferdynandowi Gaszyńskiemu z Gaszyna i Olesna, ród stał się najbogatszą i najbardziej wpływową rodziną na Górnym Śląsku. Lista stanowisk, jakie piastowali Gaszynowie, oraz ich posiadłości jest długa. Zainteresowanych odsyłam do wielu publikacji książkowych i internetowych. Gaszynowie byli bardzo pobożni, m.in. ufundowali klasztor na Górze Św. Anny, a w Raciborzu kolumnę maryjną na rynku i przebudowę wnętrza kościoła dominikanów.

W czasie wojny trzydziestoletniej (1618–1648) wspierali stronę katolicką i Habsburgów. Melchior Boromeusz Gaszyński z Gaszyna i Olesna z synami brał udział w bitwie pod Białą Górą 8 listopada 1620 roku. W 1631 roku cesarz Ferdynand III sprzedał Melchiorowi Ferdynandowi skonfiskowane w 1629 roku państwo żyrowskie. W Żyrowej zbudował on największy wówczas pałac na Górnym Śląsku, który stał się siedzibą rodu do 1852 roku.

Przez długi czas Gaszynowie przywiązani byli do polskiej wersji nazwiska, mimo silnych związków z Habsburgami. Dopiero w 1633 roku, po otrzymaniu tytułu hrabiów, zmienili pisownię nazwiska na von Gaschin und Rosenberg.

Na stronie Biblioteki Miejskiej w Raciborzu oraz Opolskiej Biblioteki Cyfrowej dostępny jest PDF publikacji ks. Augustina Weltzla z 1877 roku „Pomniki pobożności po ślachetnej rodzinie hrabiów z Gaszyna w Górnym Śląsku”. Zawiera ona wiele błędów, które powielają inni w publikacjach o Gaszynach. Kompletne pomieszanie z poplątaniem występuje również w niemieckich leksykonach szlachty, herbarzach i artykułach w Wikipedii.

Powyżej, pałac w Żyrowej, zbudowany przez Melchiora Ferdynanda von Gaschin und Rosenberg, był siedzibą rodu Gaszynów do 1852 roku. Poniżej, tablica fundacyjna pałacu z 1644 roku z herbem Gaszynów w Żyrowej.

Mimo że Gaszynowie posiadali wiele pałaców i zamków (m.in. w Kietrzu, Oleśnie, Polskiej Cerekwi, Hulczynie, Frysztacie, Żyrowej), bywali również w Raciborzu, gdzie mieszkali w domu na rogu rynku i ul. Chopina. Po 1621 roku dom w Raciborzu do swojej śmierci w 1658 roku posiadał Jan Jerzy Gaszyński z Gaszyna i Olesna, młodszy brat Melchiora Ferdynanda. Po jego śmierci, po owdowieniu, zamieszkała w nim jego siostra Katarzyna Anna. Jan Jerzy nie dysponował dużym majątkiem i często był zadłużony. Był trzykrotnie żonaty i miał liczne dzieci (trzy córki i trzech synów).

Chociaż jego starszy brat Melchior Ferdynand był bardzo bogaty, nie miał potomków, a brak jest również wzmianek o jego związkach małżeńskich. W 1650 roku Melchior Ferdynand von Gaschin und Rosenberg przekazał bratu Janowi Jerzemu państwo kietrzańskie, ale zapewne niewiele się to zmieniło. Jan Jerzy zadłużył także dom w Raciborzu. Jego dług w wysokości 600 talarów spłacił, po rozprawie sądowej, dopiero w 1663 roku jego syn, hrabia Jerzy Adam von Gaschin und Rosenberg. Hrabia Jan Jerzy von Gaschin und Rosenberg zmarł 9 grudnia 1657 roku na zamku w Kietrzu i został pochowany w kaplicy Gaszynów. W wielu publikacjach przypisuje się mu dokonania jego brata Melchiora Ferdynanda oraz dzieci jego brata. Potomkami Jana Jerzego byli Gaszynowie, którzy żyli do 1894 roku, kiedy zmarł ostatni męski przedstawiciel rodu, hrabia Ferdinand von Gaschin (ur. 1827). Ostatnia żeńska przedstawicielka rodu von Gaschin und Rosenberg, Wanda Franziska Malvine (1837–1908), wyszła za mąż za Hugo II Henckel von Donnersmarck. W 1911 roku dzieci z tego małżeństwa dodały „Gaschin” do nazwiska. Siedzibą rodu Henckel-Gaschin von Donnersmarck do 1945 roku był pałac w Krowiarkach.

Karol Ludwik Antoni von Gaschin und Rosenberg 3 września 1731 roku sprzedał za 2000 talarów dom na rynku w Raciborzu rewizorowi akcyzy Antonowi Heinrichowi Geyerowi. Tym samym ostatni dom szlachecki przy rynku przeszedł w ręce mieszczańskie, a Gaszynowie opuścili Racibórz.

Po śmierci Jana Jerzego von Gaschin und Rosenberg w 1657 roku i powrocie państwa kietrzańskiego do dóbr Melchiora Ferdynanda, ustanowił on majorat (Fideikommiss) wszystkich majątków Gaszynów. Na czele majoratu miał stać najstarszy męski przedstawiciel rodu. Warunkiem było również to, że ordynat musiał być wyznania katolickiego.

Karol Ludwik Antoni von Gaschin und Rosenberg od 1719 roku był właścicielem Olesna oraz miejscowości: Rychvald, Polska Lutyne, Poruba, Doubrava na Śląsku Cieszyńskim oraz Wronin i Mierzęcin koło Koźla. Po bezpotomnej śmierci dwóch przyrodnich braci odziedziczył wszystkie dobra Gaszynów. Od 1740 roku był właścicielem pięciu państw: Olesno, Polska Cerekiew, Żyrowa, Kietrz i Hulczyn oraz kilkunastu mniejszych majątków, m.in. Ciężkowice i Wronin koło Koźla oraz Woźniki koło Lublińca.

Kaplica Gaszynów

Największą pamiątką po Gaszynach w Raciborzu jest kolumna maryjna na rynku. Okoliczności jej ufundowania i powstania zostały przedstawione w artykule o szlacheckich właścicielach domów w północnej części zachodniej pierzei rynku. Drugą pamiątką po Gaszynach w Raciborzu jest tzw. kaplica Gaszynów w kościele pw. św. Jakuba dominikanów. Właściwie nosi ona nazwę kaplicy Krzyża Świętego. Pod nią znajduje się krypta, którą Gaszynowie odziedziczyli po Klemach z Ligoty. Stała się ona miejscem pochówku członków rodziny Gaszynów związanych z Raciborzem.

Po pożarze miasta w 1637 roku wnętrze kościoła zostało przebudowane w stylu barokowym, a prace zakończono w 1655 roku. Wówczas nad kryptą Gaszynów powstała kaplica Krzyża Świętego. Przypuszcza się, że wcześniej znajdowała się tam zamknięta kaplica z wejściem i nagrobkami Klemów z Ligoty oraz Gaszynów na ścianach. W kościele romańskim (1205-1300) znajdowała się podstawa jednej z bliźniaczych wież przy prezbiterium. Kościół spalił się w 1637 roku, a najprawdopodobniej zniszczeniu uległa także pozostałość wieży we wnętrzu gotyckiego kościoła, co mogło pogrzebać kaplicę nad kryptą Klemów i Gaszynów. Z tego powodu brak jest nagrobków tych rodów szlacheckich w kościele. Do XIX wieku w kościele znajdowały się nagrobki innych rodów szlacheckich, ale nie Klemów z Ligoty czy Gaszynów. Istnieje także możliwość, że nagrobki te znajdowały się w krużganku klasztoru i zostały zniszczone w czasie rozbiórki klasztoru w 1823 roku.

W nowej kaplicy, pozbawionej dwóch ścian od strony kościoła, znajduje się dekoracja sztukatorska z tematyką pasyjną i bogatą ornamentyką. Jest to najwcześniejszy na Śląsku przykład tego rodzaju zdobnictwa, wykonany przez artystę pochodzącego z Włoch. Nad ołtarzem św. Krzyża umieszczono herb hrabiowski Gaszynów. W kaplicy znajduje się także ołtarz z czarnego marmuru, na którym przedstawiona jest scena Ukrzyżowania. Ołtarz został wykonany przez raciborskiego rzeźbiarza Salomona Steinhoffa w 1660 roku. Gaszynowie nie byli jednak zadowoleni z jego dzieła, więc w 1665 roku ołtarz został przerobiony przez innego artystę. Figury na ołtarzu pochodzą z warsztatu Steinhoffa. Wiadomo, że ołtarz oraz nowy wystrój kaplicy zostały ufundowane w 1660 roku przez hrabiego Melchiora Ferdynanda von Gaschin und Rosenberg. Przypuszcza się, że to on sfinansował również przebudowę całego kościoła. W 1659 roku ufundował także ołtarz Radosnej Tajemnicy Matki Boskiej w kaplicy Różańcowej (szkaplerznej), który również jest dziełem Salomona Steinhoffa.

W kaplicy Gaszynów znajdują się trzy płyty epitafijne. Jedną z nich, już wcześniej opisaną, była płyta, która pierwotnie przykrywała wejście do krypty. Została ona przewieszona na ścianę około 1658 roku i zastąpiona nową płytą przykrywającą wejście do krypty, która jest całkowicie zatarta. Z informacji ks. dra Hermanna Schaffera wynika, że na płycie widniał herb hrabiowski Gaszynów z trzema hełmami rycerskimi. Ks. Augustin Weltzel podaje, że na płycie znajdował się także herb Oppersdorfów, drugiej żony Jana Jerzego Anny Marii von Oppersdorf, która zmarła w 1658 roku. W związku z tym, płyta na wejściu do krypty została wykonana najprawdopodobniej w 1658 lub 1659 roku. Herb Gaszynów, taki jak ten nad ołtarzem w kaplicy, na tablicy ze zmarłymi Gaszynami i na kolumnie maryjnej na rynku, był przedstawiony w polu sercowym z trzema hełmami i koroną hrabiowską pośrodku, a także różą symbolizującą rzekomą siedzibę rodową Rosenbergów (Olesno).

Trzecia płyta, z szarego marmuru, znajduje się na ścianie kaplicy i wymienia siedmiu członków rodu Gaszynów pochowanych w krypcie. Na płycie znajduje się mosiężny herb hrabiowski Gaszynów. Przypuszczalnie płyta ta została ufundowana po 1733 roku przez hrabiego Jana Józefa von Gaschin und Rosenberg, który był bratem ostatniej osoby wymienionej na płycie. Płyta wymienia także jego rodziców, wujka, żonę, dziadka i jego żonę.

Pochówki Gaszynów w krypcie

W krypcie rzeczywiście pochowanych jest o wiele więcej członków rodu Gaszynów. Przed 1895 rokiem naliczono tam jedynie 12 trumien dorosłych osób i dzieci. Z moich wyliczeń wynika, że pochowano tam co najmniej 15 dorosłych członków rodu Gaszynów oraz ponad 10 przedstawicieli rodu Klemów z Ligoty, których już wcześniej wspomniałem. Doliczając zmarłe dzieci, w krypcie znajdowało się około 35–40 pochówków.

Do Gaszynów pochowanych w krypcie należy: wolny pan Jan Gaszyński z Gaszyna i Wierzchlasu (ur. ok. 1539, zm. 1610), wolny pan Melchior Boromeusz Gaszyński z Gaszyna i Olesna (ur. 1541, zm. 1621) oraz jego żona Małgorzata von Skal (zm. 1625), hrabia Jan Jerzy von Gaschin und Rosenberg (ur. ok. 1582–1585, zm. 9 grudnia 1657) i jego druga żona, hrabina Anna Maria von Oppersdorf (ur. 22 lutego 1623, zm. 16 listopada 1663), wolna pani Katarzyna Anna von Gaschin und Rosenberg (zm. ok. 1670), hrabia Melchior Ferdynand von Gaschin und Rosenberg (ur. 1581, zm. 16 lipca 1665), hrabia Jan Rudolf von Gaschin und Rosenberg (ur. 1653, zm. 24 czerwca 1718) i jego żona, hrabina Juliana Polixena von Gond (zm. 1709), hrabia Jerzy Adam Franciszek von Gaschin und Rosenberg (ur. 1643, zm. 6 października 1719) oraz jego pierwsza żona, hrabina Wolfgang Rudolfina von Saurau (zm. 1688), a także jego druga żona, hrabina Maria Izabela Elżbieta Popel von Lobkowitz (ur. ok. 1649, zm. 29 października 1724). Pochowano tam także, prawdopodobnie, Daniela Jarockiego z Jaroszyna, męża Katarzyny Anny von Gaschin und Rosenberg.

Poniżej zamieszczam rysunek rozmieszczenia trumien w krypcie Gaszynów, na podstawie szkicu ks. dra Hermanna Schaffera z 1909 roku. W artykule „Die Gaschinische Gruft in der Dominikanerkirche zu Ratibor” [w:] „Oberschlesische Heimat”, Band 5/1909, ks. dr Hermann Schaffer podał napisy na niektórych trumnach. Odczytał 5 napisów trumiennych, których treść oraz numer trumny przedstawiam na zdjęciu strony z artykułu poniżej. Te ponumerowane trumny znajdowały się najprawdopodobniej w górnym rzędzie. Takich rzędów mogło być cztery. Najstarsze trumny prawdopodobnie już się rozpadły.

Na rysunku wyżej szary prostokąt przedstawia zejście do krypty. Płyta przykrywająca wejście do krypty w kaplicy Gaszynów znajduje się w miejscu, gdzie znajduje się klęcznik przed ołtarzem. Na rysunku, u góry, widoczna jest strona zachodnia, u dołu – wschodnia.

Pochówki Gaszynów w krypcie

Poniżej znajdują się zdjęcia Adriana Szczypińskiego, przedstawiające kaplicę Gaszynów oraz płyty w kaplicy. Na zdjęciu z dwoma płytami, po lewej stronie, znajduje się płyta, która przed 1658 rokiem przykrywała zejście do krypt. Opisałem ją już wcześniej. Na trzecim zdjęciu widać płytę, która wymienia niektórych członków rodu Gaszynów.

Poniżej prezentowane są portrety trzech przedstawicieli rodu Gaszynów. Na pierwszym portrecie widnieje hrabia Melchior Ferdynand von Gaschin und Rosenberg. Drugi portret przedstawia hrabiego Jerzego Adama von Gaschin und Rosenberg. Trzeci portret to wizerunek hrabiego Karola Ludwika von Gaschin und Rosenberg. To on zrealizował wolę swojej matki, Marii Izabeli Elżbiety Popel von Lobkowitz, dotyczącą postawienia kolumny maryjnej na rynku w Raciborzu. Hrabia Karol Ludwik von Gaschin został pochowany w kościele w Żyrowej.

Herby Gaszynów

Na zdjęciu widoczny jest herb Gaszynów z 1586 roku.

5 kwietnia 1621 roku Melchior Boromeusz Gaszyński z Gaszyna i Wierzchlasu uzyskał tytuł wolnego pana (Freiherr) Korony Czeskiej z predykatem „Edle von Rosenberg” (szlachetnie urodzony z Olesna). Zmieniono wtedy nazwisko na Gaszyński z Gaszyna i Olesna oraz wprowadzono zmianę w herbie rodu. Tarcza herbu została podzielona na cztery pola i tarczę sercową. Dwa dolne pola tworzyły rozbity na dwie części herb Bersztyn II, w wersji Gaszynów, z kołami na przekątnej tarczy. Palisada w herbie została ustawiona ukośnie. W dwóch górnych polach, po lewej, znajduje się herb Królestwa Czech – lew w koronie z podwójnym ogonem, a w prawym górnym polu orzeł. W centrum tarczy znajduje się pole-tarcza sercowa. Na podzielonym poziomymi liniami polu, na srebrnym tle, umieszczono pięciolistną różę. Pola powyżej i poniżej są czerwone. Róża (niem. Rosa) w polu sercowym symbolizuje rzekomą rodową siedzibę w Rosenberg (Olesno). Nad tarczą, w klejnocie, znajduje się korona baronowska z pawimi piórami. Po bokach umieszczone są dwa hełmy rycerskie – nad lewym orzeł, a nad prawym herb Korony Czech. Taki herb Gaszynowie używali tylko do 1633 roku.

Powyżej znajduje się poprawnie kolorystycznie odwzorowany wizerunek hrabiowskiego herbu Gaszynów. Orzeł w tym herbie powinien być błękitny. Jest to polichromia w kościele w Żyrowej. W 1633 roku bracia Gaszyńscy otrzymali tytuł hrabiów czeskich, a w 1635 roku – tytuł hrabiów ziem dziedzicznych Habsburgów, a w 1653 roku – hrabiów Rzeszy (Reichsgraf). W 1633 roku herb został zmieniony z baronowskiego na hrabiowski, a pisownia nazwiska została zmieniona na „von Gaschin und Rosenberg”. W nowym herbie, z 1633 roku, nad polem sercowym umieszczono koronę hrabiowską. W prawym górnym polu orzeł otrzymał koronę. Największe zmiany zaszły w klejnocie herbu. Nad tarczą znajdowały się trzy hełmy rycerskie, a nie dwa. Nad lewym hełmem umieszczono orła w koronie, nad środkowym – pawie pióra, a nad prawym – czeskiego lwa w koronie. Górne pole lewe było błękitne ze złotym lwem czeskim, pole prawe górne było żółte z błękitnym orłem w złotej koronie. Dolne pole lewe zawierało siedmiopalcową złotą palisadę na tle błękitnym, a pole prawe dolne było błękitne z dwoma złotymi kołami. W polu sercowym kolory to czerwony, srebrny i czerwony, a w środku znajduje się czerwona pięciolistna róża.

Dewiza rodowa: Trau, schau, wem.

Poniżej znajdują się zdjęcia wizerunków herbu Gaszynów w Raciborzu. Na pierwszym zdjęciu herb nad ołtarzem w kaplicy Gaszynów, datowany na około 1655 rok. Na drugim zdjęciu widoczny jest herb mosiężny na płycie w kaplicy Gaszynów. Trzecie zdjęcie przedstawia herb Gaszynów na podstawie kolumny maryjnej na rynku.

Oprac. Christoph Sottor