Raciborski rynek na dwóch obrazach z początku XIX wieku i zmiany w zabudowie do 1945 roku

Oba obrazy są zachowane w formie fotokopii w zbiorach raciborskiego muzeum. Do 1945 roku oryginały znajdowały się w muzeum, lecz niestety uległy zniszczeniu. Możliwe, że istniało więcej obrazów przedstawiających rynek. Te dwie zachowane fotokopie ukazują zachodnią pierzeję oraz fragment wschodniej i południowej strony rynku. Nieznany malarz mógł również stworzyć widoki północnej i pozostałej części wschodniej strony rynku, z widokiem na stary ratusz, oraz południowo-zachodniej pierzei, gdzie rozpoczyna się ul. Długa. Czy w muzealnych zbiorach znajdują się również fotokopie brakujących widoków rynku – tego nie wiadomo.

Na obu obrazach przedstawiono zaledwie 10 domów, których dzieje postaram się opisać. Ze względu na ilość zebranych informacji, opis ten będzie podzielony na kilka części. Dopiero w ostatniej części artykułu zajmę się drugim obrazem, z lat ok. 1819–1825, ukazującym południowo-wschodnią część rynku i trzy widoczne tam domy.

Jak wspomniałem, autor obu widoków rynku pozostaje nieznany. Technicznie rzecz biorąc, obrazy te są mało interesujące – to prace amatorskie, pozbawione wartości artystycznej. Malarz nie miał podstawowej wiedzy o perspektywie ani proporcjach. Były to akwarele, co również wskazuje na skromne umiejętności twórcy.

W artykule „Zabudowa Raciborza na obrazie Walachenbild i dwóch rysunkach Fischera z 1819 roku” sugerowałem, że autorem tych obrazów mógł być organista o nazwisku Demel, żyjący w tym czasie w Raciborzu i zajmujący się także malarstwem. W katalogu Waltera Krausego z 1935 roku, zatytułowanym Grundriss eines Lexikons bildender Künstler und Kunsthandwerker in Oberschlesien von den Anfängen bis zur Mitte des 19. Jahrhunderts. Band 1, figuruje on pod tym nazwiskiem. W kronice kościoła w Pszowie jego nazwisko zostało przekręcone, a do katalogu wpisał je w tej formie Krause. Faktycznie chodziło o organistę i malarza Leopolda Temela/Temmela, ojca malarza Augusta Temmela, który urodził się w Raciborzu w 1799 roku i zmarł w Rzymie w 1840 roku.

Łatwiejsze jest ustalenie czasu powstania tych obrazów – namalowano je w latach 1819–1825. W dotychczasowych publikacjach na temat historii Raciborza czas powstania obrazu ukazującego zachodnią pierzeję rynku datowano na koniec XVIII wieku lub około 1805 roku. Jednak obrazy powstały nieco później, a ich czas powstania jest stosunkowo łatwy do określenia. Na obrazie przedstawiającym zachodnią pierzeję rynku widnieje zbudowana w 1819 roku siedziba Ziemstwa Górnośląskiego, co wyklucza możliwość powstania dzieła przed tym rokiem. Na tym samym obrazie widać również postać na koniu, która najprawdopodobniej jest ułanem z 3. szwadronu 2. Regimentu Ułanów „von Katzler”. Ułani stacjonowali w Raciborzu od 15 listopada 1821 roku, a w 1823 roku zbudowano dla nich stajnie w ogrodach dawnego klasztoru dominikańskiego. Obecność ułana na obrazie wskazuje, że dzieło powstało około 1822 roku. Od 1823 roku w Raciborzu byli także kawalerzyści z 3. szwadronu 22. Regimentu Landwehry, których mundury z litewką były podobne do ułańskich.

W centralnej części obrazu znajduje się fragment zachodniej strony rynku z ułanem na koniu. Po lewej stronie przedstawiono ułana z regimentu „von Katzler”, natomiast po prawej – ułana landwehry.

Przypuszczalnie oba obrazy, w tym ten ukazujący południowo-wschodnią część rynku, zostały namalowane w latach 1822–1825. Podejrzewam, że malarz stworzył także widok północno-wschodniej części rynku, na której znajdował się odwach, ratusz i kościół kuratialny pw. św. Jakuba. Stary ratusz, istniejący w północno-wschodnim narożniku rynku od 1574 roku (przebudowany w 1660 roku), rozebrano przed majem 1825 roku. Budowę nowego ratusza według projektu Friedricha Wilhelma Tschecha rozpoczęto w maju 1825 roku, a zakończono pod koniec 1826 roku. W grudniu tego roku magistrat wprowadził się do nowej siedziby. Przypuszczam, że stary ratusz i pozostała zabudowa rynku zostały uwiecznione na obrazie jeszcze przed budową nowego ratusza. Możliwe, że obrazy te zawieszono później na ścianach w nowej siedzibie magistratu.

Opis przedstawionych na obrazach elementów rynku rozpocznę od bardziej znanego dzieła. Widok zachodniej pierzei rynku był już wielokrotnie publikowany w opracowaniach dotyczących historii Raciborza, a także gdy omawiano obecny wygląd tej części rynku. Na obrazie jeden z domów posiada attykę, której wzór stał się inspiracją do stylizacji zwieńczeń domów całej zachodniej strony rynku. Powojenna odbudowa raciborskiego rynku tylko w niewielkim stopniu odzwierciedla jego dawny wygląd.

Odbudowa zachodniej strony rynku rozpoczęła się jesienią 1950 roku w ramach planu 6-letniego i zakończyła się około 1955 roku. Projekt przygotowała Pracownia Konserwacji Zabytków w Nysie pod kierownictwem Stanisława Kaczmarczyka, pochodzącego ze Lwowa. To właśnie jemu i jego współpracownikom Racibórz "zawdzięcza" nietypowe kresowe attyki, charakterystyczne dla miast takich jak Zamość, Lublin, Przemyśl i Lwów, lecz nie dla śląskich miast. Na Śląsku attyki były znane, lecz wyglądały inaczej – przykładem jest Baszta Więzienna w Raciborzu. Te kresowe attyki na rynku miały przypominać przesiedleńcom ze Wschodu miasta, które musieli opuścić.

Dzięki dziesiątkom pocztówek i setkom zdjęć wiemy, jak rynek wyglądał przed zniszczeniem zabudowy w 1945 roku. Zabudowa ta kształtowała się od połowy XIX wieku aż do lat 30. XX wieku. Ostatni budynek na rynku, ukończony w 1936 roku, to gmach, w którym później mieścił się Dom Handlowy „Bolko” (do 1945 roku znany jako Kaufhaus Tack).

Obrazy, o których tu mowa, oraz kilka najstarszych zdjęć z lat 60. XIX wieku, to jedyne źródła pokazujące wygląd rynku przed przebudową zabudowy w XIX wieku. Wszystkie te zdjęcia powstały przed 1866 rokiem. 21 lutego 1866 roku odwach przeniesiono na Plac Zborowy, a odwach na rynku rozebrano w tym samym roku. Najstarsze fotografie to pierwsze i trzecie, na których widać rogatkę miejską, oraz czwarte, ukazujące wlot ulicy Długiej na rynek, wykonane około 1860 roku. Drugie zdjęcie, na którym widoczny jest ratusz, zrobiono około 1866 roku. Fotografie zamieszczone w broszurze firmy Fedor Schmeer & Söhne z 1880 roku wykonano w latach 1879–1880. Na tych zdjęciach niektóre budynki rynku są już przebudowane, jednak większość kamienic zachowała pierwotny kształt. Kolaż czterech zdjęć z tej broszury prezentuję poniżej. O samej broszurze i jej siedzibie na rynku napiszę w artykule opisującym domy w południowej części zachodniej pierzei rynku.

Dzięki jednemu z programów wykorzystujących sztuczną inteligencję do kolorowania czarno-białych zdjęć udało się przywrócić część kolorów obrazom ukazującym rynek. W kolejnych artykułach szczegółowo przedstawię budynki widoczne na tych obrazach.