Genealogia - wstęp do poszukiwań

Genealogia - co to jest i do czego służy

Słowo „genealogia” pochodzi z języka greckiego. Jest to dyscyplina naukowa stanowiąca jedną z nauk pomocniczych historii, oznacza rodzinę i ród oraz wywód przodków lub potomków, najczęściej w formie tablic genealogicznych. Genealogia jest używana w znaczeniach:

1. Genealogia naukowa - zajmuje się odtwarzaniem związków rodzinnych łączących jednostki i jest pomocą naukową w zrozumieniu procesów historycznych. Przedmiotem jej zainteresowania są przeważnie rody dynastyczne i arystokratyczne oraz inne odgrywające dużą rolę polityczną lub społeczno-gospodarczą w przeszłości.
2. Genealogia amatorska - służy najczęściej do odtworzenia korzeni własnej rodziny. Ambitne prace amatorskie powinny - wzorując się na genealogii naukowej – drobiazgowo badać i ustalać fakty genealogiczne w oparciu o wiarygodne źródła historyczne.

Występują dwa podstawowe pojęcia związane z genealogia: filiacja – stosunek między dwiema osobami, z których jedna jest potomkiem drugiej oraz koicja – związek mężczyzny i kobiety zawarty w celu wydania na świat potomstwa. Z tych dwóch faktów wynikają następne: data i miejsce urodzenia, ewentualnie chrztu, data i miejsce zgonu lub pogrzebu, data i miejsce ślubu, data zapoczątkowania innego związku, w którym przyszły na świat dzieci oraz rozwodu lub unieważnienia małżeństwa. Ustalenie zarówno filiacji i koicji, jak i dalszych faktów genealogicznych, jest głównym zadaniem genealogii.

Badacz, który nie zamierza poprzestać na skonstruowaniu mniej lub bardziej wyczerpującej tablicy genealogicznej, może poszukiwać również dodatkowych informacji w źródłach na temat swojej rodziny w celu opracowania jej monografii. Powinien zainteresować się wówczas w pierwszej kolejności pochodzeniem społecznym swoich przodków, a w wypadku przynależności przodków do stanu szlacheckiego – herbem, zawodami, pełnionymi urzędami, posiadanymi godnościami, stopniami wojskowymi i naukowymi, członkostwem w partiach politycznych, stowarzyszeniach i związkach, bractwach, cechach, przyznanymi odznaczeniami oraz uczestnictwem w ważnych wydarzeniach dziejowych. Bardzo istotne jest ustalenie stanu posiadania przodków (wszelkie nieruchomości wraz z budynkami) oraz dat ich zakupu i sprzedania.

Od czego zacząć?

Poszukiwania danych do wywodu genealogicznego najlepiej rozpocząć od zebrania wszelkich informacji od żyjących członków własnej rodziny, a dotyczących przede wszystkim ich dat i miejsca urodzenia oraz ślubu. W następnej kolejności warto zainteresować się zachowanymi dokumentami w archiwum domowym (odpisy metryk, dokumenty zawodowe, własnościowe, wojskowe., fotografie). Gdy te źródła zostaną już skompletowane dalsze kroki należy skierować do najbliższego Archiwum Państwowego, lub Urzędu Stanu Cywilnego. Największą wartość do badań genealogicznych posiadają akta metrykalne (kościelne) i stanu cywilnego. Trzeba jednak pamiętać, że oprócz archiwów państwowych dokumenty takie przechowywane są w archiwach kościołów i związków wyznaniowych oraz w urzędach stanu cywilnego. Do zasobu archiwów państwowych księgi metrykalne i stanu cywilnego przekazywane są z urzędów stanu cywilnego po upływie 100 lat od ich wytworzenia. Metryk z ostatniego stulecia należy więc poszukiwać – jeżeli ich nie ma w archiwum domowym – we właściwych archiwach kościelnych oraz w urzędach stanu cywilnego.

Zdarzają się wprawdzie przypadki przejmowania przez niektóre archiwa państwowe ksiąg, nie mających jeszcze 100 lat, w sytuacjach uzasadnionych, ale nie jest to zjawisko powszechne. Archiwa kościelne (parafialne i diecezjalne) przechowują również księgi metrykalne, tzw. unikaty, rzadziej duplikaty, z okresu wcześniejszego i tam warto się skierować w sytuacji, gdy w zasobie archiwum państwowego nie znajdują się poszukiwane akta metrykalne.

Oprócz oryginalnych ksiąg metrykalnych i stanu cywilnego w zasobie archiwów państwowych znajdują się mikrofilmowe kopie ksiąg przechowywanych w archiwach kościelnych. Do wartościowych źródeł genealogicznych należą także różnego rodzaju spisy ludności. Mogą mieć one różnoraki charakter i przeznaczenie: służyć jako ewidencja mieszkańców, wykazywać właścicieli nieruchomości, m.in. do celów podatkowych, rekrutów i poborowych itp. Także miejscowe biblioteki gromadzą m.in. prasę lokalną, publikacje regionalne, monografie dotyczące miejscowości lub instytucji, stare książki telefoniczne i adresowe, słowniki biograficzne, które pomogą odnaleźć informacje o konkretnych osobach. Dobrze jest zacząć od zaznajomienia się z tłem historycznym badanej epoki, zwłaszcza z historią regionu, w którym mieszkali przodkowie, jego przynależnością państwową, administracyjną i kościelną (w administracji państwowej i kościelnej nazwy i podziały terytorialne zmieniały się niejednokrotnie w ciągu wieków), strukturą społeczną ludności. Pomogą one w zaplanowaniu kolejnych kroków badawczych.

Internet

Internet to na dzień dzisiejszy skarbnica wiedzy o genealogi. Mnogość portali poświęconych tematyce, niezliczona ilość forów dyskusyjnych, powoduje, iż Internet jest drugim (jak nie równoległym) po rodzinnych źródłem wiedzy Osoby mające dostęp do internetu, przed udaniem się do archiwum państwowego, powinny odwiedzić strony internetowe: Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych (www.archiwa.gov.pl) Witryna NDAP – oprócz informacji na temat sieci archiwów państwowych, ich zasobu, adresów, kontaktów, zapewnia dostęp do internetowych baz danych:
1. spis zespołów archiwalnych SEZAM,
2. inwentarze zespołów archiwalnych IZA
3. księgi metrykalne i stanu cywilnego PRADZIAD
4. ELA (Ewidencje Ludności w Archiwaliach) zawiera informacje o różnego rodzaju spisach ludności w zasobie wszystkich archiwów państwowych
Dla genealoga bardzo przydatna jest baza PRADZIAD; można bowiem, przeszukując jej zawartość, uzyskać najważniejsze informacje na temat - zachowanych i przechowywanych w archiwach państwowych i w innych instytucjach

Najbardziej popularnym portalem dotyczącym genealogii jest strona internetowa Mormonów z ich olbrzymią bazą danych (www.familysearch.org). Szybka wyszukiwarka pozwala na znalezienie poszukiwanego nazwiska, a baza mikrofilmów jest przeogromna. Każdy mikrofilm można zamówić i dowolnie powielić (np. sfotografować). Temat zasobów internetowych rozwiniemy szczegółowo w kolejnych spotkaniach.

Archiwum Państwowe

Użytkownik w archiwum państwowym może także korzystać w pracowni naukowej z wszelkiej, zarówno elektronicznej, jak i nie elektronicznej ewidencji zasobu (inwentarze książkowe i kartkowe, spisy zdawczo-odbiorcze, skorowidze osobowe i inne, repertoria). Z materiałów archiwalnych w pracowni naukowej mogą korzystać osoby fizyczne, działające we własnym imieniu albo z upoważnienia podmiotów zainteresowanych. W zakresie informacji prawnie chronionych użytkownik winien złożyć pisemne zobowiązanie dotyczące sposobu i zakresu ich wykorzystania. Po wypełnieniu tzw. zgłoszenia użytkownika, wyszukaniu sygnatur właściwych jednostek oraz złożeniu rewersów archiwum realizuje zamówienie. Czas realizacji jest różny w zależności od archiwum. Np. w raciborskim – na bieżąco, składa się zamówienie i pracownik od razu dostarcza zamówione materiały, a np. we wrocławskim – czas oczekiwania to min. jeden dzień roboczy, zamówione materiały czekają na genealoga przez 2 tygodnie.

Genealog amator – oprócz źródeł archiwalnych – powinien wykorzystać również materiały drukowane. Należą do nich przede wszystkim herbarze oraz niektóre słowniki i spisy. Na zakończenie trzeba pokrótce przedstawić najważniejsze problemy dotyczące uporządkowania i prezentacji zebranych danych genealogicznych. Końcowy rezultat pracy nad gromadzeniem i porządkowaniem danych posiada najczęściej postać tzw. wywodu genealogicznego. Można je ogólnie podzielić na dwa podstawowe rodzaje: wywód przodków i wywód potomków. Każdy rodzaj ma swoje liczne odmiany. Wywód przodków obejmuje wszystkich bezpośrednich przodków danej osoby (określana jest nazwą probant) po mieczu (linia od ojca) i po kądzieli (linia od matki).

Najczęściej wywód przodków posiada formę tablicy pionowej, w której probant umieszczony jest z lewej strony, a następne pokolenia w dalszych kolumnach. W górnej części tablicy umieszczany jest mężczyzna (ojciec), a kobieta (matka) poniżej. Bezpośrednia linia męska (ojciec, dziadek ojczysty, pradziadek ojczysty itd.) znajduje się w ten sposób na szczycie każdej kolumny tablicy, linia żeńska (matka, babka macierzysta, prababka macierzysta itd.) – na dolnej krawędzi każdej kolumny. Każde miejsce w wywodzie przodków powinno być ponumerowane. Numer ten identyfikuje daną osobę oraz każde pokolenie. Wraz z dodaniem następnego pokolenia (kolumny) liczba przodków rośnie w postępie geometrycznym. Przeciwieństwem wywodu przodków jest wywód potomków w formie tablicy, która przedstawia wszystkie osoby pochodzące od najstarszego znanego przodka. Pełny wywód potomków jest jednak rzadko opracowywany, bowiem prześledzenie wszystkich linii żeńskich, ze względu na odmienne nazwiska, wymaga niezwykle dużego nakładu pracy. Częściej stosowaną wersją wywodu potomków jest rodowód. Obejmuje on również potomków jednej osoby, ale tylko w liniach męskich, a więc w ramach tego samego nazwiska.

Komputer jako narzędzie genealoga

Zebrane dane genealogiczne dobrze jest porządkować przy użyciu programu komputerowego. Specjalistyczne programy – po wprowadzeniu danych genealogicznych – potrafią m. in. zestawiać i drukować tablice zawierające wywody przodków i potomków (rodowody). Przykładem takiego programu, popularnego w środowisku genealogów, jest należący do grupy shareware jest Brother’s Keeper. Ale to temat na kolejny artykuł.

Jarosław Zolich

http://www.genealogia.zolich.pl/