Poświęcenie gmachu sądu przy ul. Nowej

W 1816 roku władze dokonały zmiany podziału administracyjnego na Śląsku. W Opolu powstał królewski rząd mający zarządzać Prowincją Górnośląską. Na podstawie postanowienia gabinetu z 12 czerwca 1816 roku, 1 października 1817 roku ustanowiono w Raciborzu Wyższy Sąd Krajowy dla Górnego Śląska (Oberlandesgericht der Provinz Oberschlesien). Decyzję wykonano przez przeniesienie sądu krajowego z Brzegu n/Odrą, który znalazł się poza granicami Prowincji Górnośląskiej. Pierwszym nadprezydentem (Chefprsident) najwyższej instancji sądowej całego Górnego Śląska z siedzibą w Raciborzu został baron Karl Friedrich Wilhelm von Falkenhausen.

Wyższy sąd krajowy mieścił się pierwotnie w dwóch kamieniczkach przy Nowej. Władze uznały za niezbędne, aby otrzymał nowy reprezentacyjny gmach. Zlecenie na opracowanie koncepcji i wybór lokalizacji, jesienią 1822 roku, otrzymał radca rządowy i budowlany Krause z Opola, któremu wyznaczono limit 40.000 talarów. Pod budowę wybrano teren przed Bramą Nową, wykupując m.in. za 3200 talarów część ogrodów od właścicielki dóbr rycerskich, Maximiliane von Czarnetzky. W ten sposób reprezentacyjny gmach najwyższej instancji sądowej znalazłby się jednak poza miastem, ściślej poza murami miejskimi, które przebiegały wzdłuż ulic Leczniczej i Basztowej. Zdecydowano o usunięciu Bramy Nowej i części murów. Aby jednak budynek znalazł się w mieście przy końcu Nowej i jej zbiegu z ulicą Wojska Polskiego wybudowano nową bramę, już znacznie skromniejszą. Dwie solidne kolumny zwieńczone greckimi wazami miały zawieszone dwa skrzydła z żerdzi. Brama służyła celom akcyzowym. Tu pobierano opłaty od towarów przywożonych do miasta. Po zamknięciu zawieszano tablicę z napisem Gesperrt - Zaprzyto. Takich tablic używano jeszcze przed stu laty, kiedy zamykano ulice dla przeprowadzenia naprawy. Bramę akcyzową zniesiono w 1864 roku.

Plany budynku Krause'go trafiły do wyższej komisji budowlanej (Oberbaudeputation) w Berlinie. Tam dostały się w ręce urzędnika komisji, wybitnego architekta Karla Friedricha Schinkla (1781-1841), twórcy wielu budynków w Berlinie, żeby wymienić Neue Wache (Nową Wartownię) przy Unter den Linden (1821), teatr (Schauspielhaus) przy Gendarmenmarkt (1821), czy neogotycki Friedrich-Werdersche-Kirche (1842) przy Werder Strae. Schinkel był twórcą zamku w Owińskach (1805), przebudowy zamku w Korniku, kościoła w Krzeszowicach (1832) oraz zamku Hohenzollernów w Kamieńcu Ząbkowickim (1838). Na tle pierwotnego projektu Krause%u2019go, opracował zupełnie nową koncepcję architektoniczną i rozwiązania wnętrza. Jego plany, datowane na 15 kwietnia 1823 roku, przewidywały wybudowanie wyraźnie klasycystycznego, prostego w formie budynku o bardzo funkcjonalnym wnętrzu. Tą koncepcję zrealizowano.

W trakcie wykonywania wykopów natrafiono na dwie fosy, pozostałości po fortyfikacjach miejskich, co wymagało zastosowania palowania. Użyto do tego pni dębowych. Schinkel w zaleceniach zwrócił uwagę na konieczność solidnego fundamentowania. Radził także wykonanie sklepień dopiero po zrobieniu dachu, aby fundament i ściany mogły osiąść przed obciążeniem ścianami działowymi. Gmach poświęcono 26 kwietnia 1826 roku. Kilka miesięcy po oddaniu do użytku Schinkel był na Śląsku i 24 lipca 1826 roku, wraz z inspektorem budowlanym Fritschem, wizytował gmach wyższego sądu krajowego w Raciborzu. W sprawozdaniu z podróży stwierdza skromnie: budynek, wykonany według projektu Oberbaudeputation [a nie Schinkla!], wzbudza duży podziw. Realizacja przez pana radcę rządowego Krause%u2019go jest bardzo udana, co jest tym większą zasługą, że rzemieślników do wykonywania wszystkich prac trzeba było dopiero stworzyć. Jest wiele miast i okręgów, w których brakuje kwalifikowanych murarzy i cieśli.

2 października 1846 roku przybył do Raciborza król pruski Fryderyk Wilhelm III (1840-1861), człowiek utalentowany i wykształcony, postrzegany jako znawca sztuki i architektury. Zwiedzając budynek sądu wyraził się bardzo pozytywnie o kształcie architektonicznym, podkreślając, iż jest to jedno z wybitnych dzieł Schinkla. Po kilkudziesięciu latach, 18 września 1928 roku, odwiedził Racibórz prezydent Rzeszy Niemieckiej Paul von Hindenburg. Złożył wizytę w gmachu prowincji, dzisiejszym I Liceum Ogólnokształcącym. Zwiedził budynki sądów przy ulicy Nowej i Wojska Polskiego. W lutym 2006 roku zakończono szeroko zakrojony remont i renowację budynku sądu. W 180. rocznicę oddania budynku do użytku dokonano ponownego poświęcenia budowli. 

Wyższy sąd krajowy (Oberlandesgericht), dla którego wybudowano obiekt przy ulicy Nowej, w wyniku reorganizacji sądownictwa w 1849 roku przekształcono w sąd apelacyjny, któremu podlegało 16 sądów powiatowych. Jesienią 1879 roku obszar działania raciborskiego sądu apelacyjnego podzielono na dwa okręgi sądów krajowych (Landgericht) w Opolu i Raciborzu. Raciborskiemu sądowi krajowemu podporządkowano 9 sądów grodzkich (Amtsgericht). W 1892 roku, na sąsiedniej działce przy ulicy Wojska Polskiego, zakończono, rozpoczętą w 1889 roku, budowę nowego gmachu sądowego. Sąd krajowy jako wyższa instancja sądowa przeniósł się do nowej siedziby, dziś zajmowanej przez zakład poprawczy. Budynek przy ulicy Nowej w całości objął sąd grodzki (Amtsgericht). Z zawieruchy wojennej dzieło Schinkla wyszło obronną ręką i do dziś cieszy swoim rozmachem i szlachetnymi proporcjami. 

Zwróćmy uwagę, że wojska radzieckie, dokonujące w 1945 roku straszliwych zniszczeń prawie całego centrum Raciborza, nie tknęły budynków sądowych, choć wszystkie okoliczne padły pastwą płomieni. Podobnie było w Koźlu, Głubczycach, Opolu, Wrocławiu czy innych miastach. Nie było to wynikiem przypadków. Uznano, że budynki te będą potrzebne proletariackiemu aparatowi ucisku. Dodajmy, że od zniszczenia zachowano także więzienie przy ul. Eichendorffa.

W 1945 roku budynek sądu przejął polski wymiar sprawiedliwości. Tu rozpoczął działania sąd grodzki, przekształcony w sąd powiatowy, aby w końcu stać się rejonowym. Jest to jeden z nielicznych gmachów w mieście, który od samego początku, przez 170 lat, służy temu samemu celowi. 

Paweł Newerla, Dzieje Raciborza i jego dzielnic