Historyczne plany miasta Ratibor od roku 1742 do 1942. Część I - plany z lat 1742 do 1843

Z pewnością każdy widział już jakiś stary plan Raciborza. W ostatnich latach takim najpopularniejszym starym planem stała się odnaleziona przy remoncie kaplicy zamkowej w 1988 roku tzw. „mapa Schneidera”. Widziałem nawet ścienne wersje tego planu. Nie jest to jednak najstarszy zachowany plan miasta ani też najlepszy. Do naszych czasów zachowało się kilkanaście planów miasta, z których najstarszy datowany jest na rok 1742. W sumie z okresu prusko-niemieckiego w dziejach Raciborza w różnych bibliotekach i archiwach znajduje się ponad 20 planów miasta albo jego dawnych przedmieść. Większość z tych planów pozostaje jednak nieznana raciborzanom i badaczom dziejów miasta.

W ostatnich miesiącach postanowiłem sporządzić listę tych planów. Istnieje kilka wykazów dawnych planów miast górnośląskich, ale są one albo szczątkowe (dotyczą tylko jednego okresu, np. do 1800 roku), albo niekompletne i z błędami. Racibórz dysponuje jednym takim wykazem planów miasta, dzielnic i map z różnych źródeł. Sporządził go, jeszcze w okresie przedwojennym, Josef Mosler i przedstawił w publikacji wydanej w 1938 roku przez raciborski magistrat – „Ratibor und das Ratiborer Land im Schrifttum der Jahrhunderte. Ein Literaturnachweis”. Z wykazu Moslera mogłem skorzystać dzięki uprzejmości pana Pawła Newerli, który dysponuje egzemplarzem tej książki. Wykaz Moslera jest jednak niekompletny, brakuje w nim danych o kilkunastu planach.

Drugi wykaz planów Raciborza można znaleźć w polsko-niemieckim katalogu „Historische Plaene und Grundrisse von Staedten und Ortschaften in Polen – Dawne plany i rzuty poziome miast in innych miejscowości w Polsce” wydanym w 2000 roku przez Staatsbibliothek zu Berlin – Preussischer Kulturbesitz (dalej: skrót SBB) we współpracy z Biblioteką Narodową w Warszawie (BN), Biblioteką Jagiellońską w Krakowie i Zakładem Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu. Publikacja zawiera jedynie dane o planach miast znajdujących się ww. instytucjach, z tych największy zbiór planów Raciborza posiada Kartenabteilung SBB.

W Polsce najwięcej planów raciborskich znajduje się w zbiorach Archiwum Państwowego w Opolu (AP Opole), gdzie znajdują się zbiory kartograficzne, przekazane przez AP Wrocław, dawnej Rejencji Opolskiej (do 1919 roku). W AP Opole w zespole „Rejencja Opolska” powinny się znajdować plany Raciborza z XVIII i XIX wieku oraz z początków XX wieku. Niestety nie udało mi się uzyskać informacji o planach znajdujących się w AP Opole. Zostałem tam potraktowany jako natrętny petent (za godzinę sprawdzania katalogu zapłaciłbym 80 złotych, ale nie byli tym zainteresowani). Polecono mi skorzystanie z internetowego katalogu archiwum. Zajrzałem do tego katalogu, jednak ilość skatalogowanych pozycji zespołu „Rejencja Opolska” wynosi ZERO! Informacje o niektórych planach znajdujących się w zbiorach AP Opole udało mi się uzyskać z publikacji dyrektora AP Katowice Piotra Greinera: artykułu „Plany miast pruskiego Górnego Śląska z lat 1810–1811/1815” (s.11-26, [w:] „Szkice Archiwalno-Historyczne”, Katowice 2010) i albumu „Plany i weduty miast Górnego Śląska do końca XVIII wieku” (Katowice 2000). Kilkanaście sygnatur i informacji o planach znajduje się także w publikacji Thomasa Wardengi „Haeuserbuch der Stadt Ratibor. (18. und 19. Jahrhundert)” (Berlin 1995).

Pełniejszy wykaz planów Raciborza, które później trafiły do Opola, znajduje się w opracowanym przez Józefa Domańskiego „Katalogu planów miast i osiedli śląskich z XVI-XIX w. w zbiorach Archiwum Państwowego we Wrocławiu” (Warszawa 1973). W tym katalogu znajdują się też informacje o planach rzeki Odry w rejonie Raciborza. Możliwe, że te plany także zostały przekazane do Opola.

W samym Raciborzu, w państwowych instytucjach zachowało się tylko kilka planów miasta. AP Racibórz posiada tylko dwa plany miasta z lat 30. XX wieku, w tym jeden ścienny plan miasta (z 1926 roku). Raciborskie muzeum posiada kilkanaście planów, w tym trzy plany Pharusa (z lat: 1914, 1924 i 1933), „Ocular – Plan” z 1831, tzw. „mapę Schneidera” z 1858 (plan Barwiga z 1843) i plan z 1749 roku. Kilkanaście planów miasta znajduje się także w zbiorach prywatnych, historyków i kolekcjonerów.

W ostatnich miesiącach, dzięki współpracy z panem Newerlą, udało mi się znacznie powiększyć mój zbiór planów Raciborza. Pan Newerla podzielił się ze mną wiedzą o planach miast i swoich zbiorach. Wymieniliśmy się różnymi planami i uzupełniliśmy braki. Kupiłem kilkanaście planów Raciborza (głównie w SBB) i przekazałem panu Newerli, a ten udostępnił mi fotokopie planów, których nie miałem możliwości zdobyć. Pan Newerla ma wydatny udział w sporządzeniu tego najpełniejszego wykazu historycznych planów Raciborza i jego przedmieść.

Jeżeli się nie mylę, jest to pierwsza powojenna, raciborska publikacja poświęcona dawnym planom Raciborza. W różnych publikacjach można znaleźć reprodukcje kilkunastu planów miasta, ale ich autorzy rzadko podają informacje dotyczące tych planów (co to za plany i gdzie są przechowywane). W niniejszym wykazie podam najważniejsze informacje dotyczące poszczególnych planów, miejsca ich przechowywania i informacje o tym, jak można zdobyć kopie tych planów. Wizerunki wszystkich planów przedstawię w prezentacji ikonograficznej, ale ze względu na prawa własności pokazane zostaną tylko zdjęcia mocno pomniejszone. Za wyjątkiem kilku planów będących w AP Opole posiadam skany bądź fotokopie ok. 30 planów miasta lub jego przedmieść i pokażę je w prezentacji ikonograficznej. Zainteresowani posiadaniem kopii tych planów będą musieli zakupić skany w instytucjach, które je posiadają. Prawdopodobnie faksymile albo nawet oryginały planów będzie można zobaczyć na wystawie zorganizowanej przez raciborskie muzeum albo archiwum.

Żeby niniejszy artykuł nie był zbyt długi, podzieliłem go na dwie części. W pierwszej przedstawię plany Raciborza z lat od 1742 do 1843, a w drugiej z lat od 1864 do 1942. W drugiej części nie będzie już tego przydługiego wstępu. Przedstawię tu tylko plany przedstawiające cały Racibórz lub jego przedmieścia. Pominę dawne mapy, na których naniesiony jest Racibórz (za wyjątkiem kilku najstarszych map wielkoskalowych) i plany poszczególnych dzielnic, ulic czy miejscowości powiatu. Taki mieszany wykaz przedstawił Josef Mosler w 1938 roku. W wykazie nie uwzględniłem też malutkich planów miasta w publikacjach z okresu przedwojennego i II połowy XIX wieku, które znalazły się w katalogu SBB z 2000 roku.

Wśród różnych planów zachowały się także plany zamku, te też pominę, za wyjątkiem jednego. Chodzi o najstarszy znany plan i widok zamku, rysunek Valentina von Saebischa, datowany na „przed 1609 rokiem”. W tym przypadku datowanie jest zupełnie błędne i przypadkowe. W 1609 roku von Saebisch przebywał poza Śląskiem i nie mógł wtedy sporządzić tego rysunku, zrobił to jakieś 10-20 lat później. Von Saebisch nigdy nie widział zamku przed przebudową. Datowanie tego rysunku na 1609 rok związane jest z przejęciem raciborskiego zamku przez ród von Mettich, którzy kupili go w 1609 roku. Rysunek von Saebischa przedstawia zamek przed jego przebudową w drugiej dekadzie XVII wieku i dlatego przyjęto, że Saebisch zrobił rysunek zamku przed 1609 rokiem. Skąd więc znał jego widok i plan?

Najstarszy zachowany plan Raciborza datowany jest na 1742 rok, będzie o nim niżej. Jednak należy przypuszczać, że plany Raciborza sporządzono już dużo wcześniej. Taką przesłankę daje właśnie widok i plan zamku na rysunku von Saebischa i wykonany ponad sto lat później miedzioryt z widokiem zamku na podstawie rysunku Friedricha Bernharda von Wernera. Miedzioryt z I połowy XVIII wieku pokazuje zamek nie w XVIII wieku, a w XVI wieku! Zarówno von Saebisch, jak i von Werner korzystali pewnie z tego samego źródła – ryciny i planu zamku z połowy XVI wieku. Prawdopodobnie ta rycina i plan zamku znajdowały się na skraju planszy z planem Raciborza. Plan miasta wykonano chyba na zlecenie Komory Cesarskiej we Wrocławiu w połowie XVI wieku, po wcieleniu księstwa raciborskiego do Królestwa Czech (1532). Podobny widok zamku w Opolu umieszczono na wykonanym na zlecenie Komory Cesarskiej planie Opola z ok. 1550 roku (pokazany tam zamek opolski jest w stanie przed przebudową rozpoczętą ok. 1560 roku, widok zamku znany jest z kopii Valentina von Saebischa, też błędnie datowanej na 1608 rok). O istnieniu takiego planu Opola wspominał Franz Idzikowski w „Historii Opola” z roku 1863. Należy przypuszczać, że Komora Cesarska zleciła także wykonanie planu Raciborza. Możliwe, że nie był to jedyny plan Raciborza wykonany przed 1742 rokiem. Niestety wszystkie zaginęły. Pogłoski o rzekomym planie Raciborza z XVII wieku, przechowywanym w archiwum wojskowym w Szwecji, muszę zdementować. W Szwecji nie ma takiego planu i nigdy nie było (będzie o tym niżej).

Wykaz planów i ich krótki opis

1. Plan miasta z 1742 roku
Najstarszy zachowany plan Raciborza to tzw. „austriacki plan” z roku 1742 – „Plan von Ratibor. Einer Stadt in der Fuerstentum dieses Namens in Oberschlesien” – ręcznie wykonany na kartonie kolorowy plan miasta jest w skali ok. 1 : 5000 i ma orientację wschodnią, tzn. że u góry jest wschód. Plan ma wymiary 32 cm x 24 cm. Zachowały się trzy egzemplarze tego planu. Jeden przechowywany jest w Austriackiej Bibliotece Narodowej w Wiedniu (sygnatura: OeNB, Kartensammlung, FKB R1), a dwa znajdują się w Kartenabteilung SBB – sygnatury: S Kart. X 32777 i S Kart. X 32777/1 (skan mapy albo planu do formatu A1 w rozdzielczości 300 dpi kosztuje w SBB 10 euro). Egzemplarze w Berlinie są inaczej datowane, na ok. 1750, ale są to takie same plany jak ten w Wiedniu.

Na planie zaznaczono główne ulice miasta, kościoły i przede wszystkim starannie przedstawiono przebieg murów miasta, bram i fortyfikacji ziemnych przed murami i bramami. Ten plan jest dosyć znany w Raciborzu. Był już pokazywany w wielu publikacjach i na portalach internetowych. Plan powstał prawdopodobnie w wyniku zarządzonych przez cesarza Karola VI (panował w latach 1711-1740) pomiarów wszystkich ziem we władaniu Habsburgów. W 1720 roku rozpoczęto pomiary Śląska i trwały one z przerwami do 1750 roku (od 1742 roku tylko na Śląsku Austriackim). To m.in. dzięki tym pomiarom powstał znakomity „Atlas Śląska” wydany w 1736 roku w Norymberdze przez wydawnictwo Homanns Erben. Po powstaniu tego atlasu zarządzono chyba sporządzenie planów wszystkich miast śląskich i przed wybuchem I wojny śląskiej zdołano zrobić plan Raciborza.

2. XIX-wieczna kopia planu z 1742
Plan z 1742 roku został skopiowany i kopia ta (i kilkanaście podobnych kopii innych planów miast śląskich) w jakiś sposób trafiła do archiwum w Sztokholmie w Szwecji. I to jest właśnie ten „szwedzki plan Raciborza”, który niektórzy uważają za plan miasta z XVII wieku. Niestety muszę ich rozczarować. Obecność na planie Odwachu na Rynku wyklucza jego powstanie przed 1700 rokiem. Ok. 1700 roku na raciborskim rynku postawiono budynek Odwachu i zaznaczono go na tej kopii planu z 1742. „Plan szwedzki” różni się trochę od oryginału zmienioną orientacją. Tutaj u góry jest zachód. Prawdopodobnie plan skopiowano w I połowie XIX wieku, w tym okresie plany Raciborza sporządzano w orientacji zachodniej. Plan jest dostępny w domenie publicznej „Military Archives of Sweden National Archives of Sweden”, ale łatwiej go pobrać ze strony portalu „fotopolska.pl”. Kopia ta to dwukolorowy rysunek na białym papierze. Rozmiary rysunku są mi nieznane, ale chyba skopiowano plan z 1742 roku bezpośrednio z oryginalnego rysunku 1:1.

3. Plan z 1749 roku, ze strony tytułowej 2. tomu atlasu „Krieges – Carte von Schlesien”
Następny chronologicznie plan Raciborza jest z ok. 1749 roku. Jest to niewielkich rozmiarów plan miasta i najbliższej okolicy umieszczony na stronie tytułowej 2. tomu atlasu „Krieges – Carte von Schlesien” opracowanego przez sztab pod kierownictwem Christiana von Wrede. Ręcznie malowany kolorowy plan jest w skali 1 : 13 500 i ma wymiary 24 cm x 10 cm. Jest to pierwszy plan z orientacją północną. Można go nabyć (całą stronę tytułową z planami Opola, Koźla, Raciborza, Bytomia, Gliwic, Żor, Kluczborka, Krapkowic i Strzelec Opolskich) w Kartenabteilung SBB – sygnatura: Kart. N 15060 – 2, Titelblatt. Atlas „Krieges – Carte von Schlesien“ powstawał w latach 1747-1753. Jedyny egzemplarz atlasu w pięciu tomach otrzymał król Fryderyk II. Jak na tamte czasy atlas był tak dobry, że zatajono jego istnienie. Aż do 1902 roku był przechowywany w prywatnej bibliotece królów pruskich. Dopiero cesarz Wilhelm II przekazał atlas obecnej SBB.

4. Kopia planu z 1749 roku
Twórcy atlasu „Krieges – Carte von Schlesien”, którzy dokonywali pomiarów w terenie, sporządzili plany poszczególnych miast, które otrzymały magistraty. Tak raciborski magistrat, w 1749 roku, wszedł w posiadanie kopii planu Raciborza i okolic. Plan ten zachował się i obecnie znajduje się w raciborskim muzeum. Jest dwukrotnie większy od oryginału w „Krieges – Carte” i różni się odrobinę kolorystycznie. Posiadam tylko kolorową miniaturkę planu i czarno-białą reprodukcję tego planu z lat 30. XX wieku, za to w dużym powiększeniu.

5. i 6. Mapy z atlasu „Krieges – Carte von Schlesien” z planami Raciborza
To w zasadzie nie plany, a mapy z atlasu „Krieges – Carte”, na których pokazany jest Racibórz. Mapy w atlasie wykonane były w skali 1 : 33 000 i plansze okolic Raciborza znalazły się w dwóch tomach. W jednym były pokazane mapy obejmujące tereny po lewej stronie Odry, a w innym obejmujące ziemie na prawym brzegu Odry. Skany tych map z SBB są w takiej skali, że w przybliżeniu można rozpoznać przebieg ulic w Raciborzu i zarys murów. Sygnatury w SBB: Racibórz – lewy brzeg Odry: Kart. N 15060 – 3, Blatt 32; Racibórz – prawy brzeg Odry: Kart. N 15060 – 2, Blatt 29. Posiadam wykaz z zawartością wszystkich map atlasu „Krieges – Carte von Schlesien”.

7. Mapa topograficzna Reglera z ok. 1770, z planem Raciborza
Na jeszcze jednej mapie rzut Raciborza jest tak duży, że da się rozpoznać przebieg ulic, zarys murów, kościoły i klasztory. Niestety nie posiadam skanu tej mapy. Ze względu na rozmiary mapy i jej skalę umieszczam tę mapę w wykazie. W latach 1764-1770 korpus inżynieryjny pod dowództwem Ludwiga Wilhelma von Regler zrobił nowe pomiary obszaru Śląska położone na lewym brzegu Odry. Tym razem uwzględniono także ukształtowanie terenu. Powstały pierwsze mapy topograficzne Śląska. Zdjęcia obszaru wokół Raciborza znalazły się na mapie „Kriegeskarte der Situations von Ratibor”. Mapa jest w skali 1 : 24 000, a więc lepszej niż mapy w atlasie „Krieges – Carte von Schlesien”(1 : 33 000) i troszeczkę większej niż późniejsze „mapy stolikowe” (Messtischblaetter), które robiono w skali 1 : 25 000. Egzemplarz tej mapy jest w Kartenabteilung SBB – sygnatura: S Kart. N 15040 / 1 –Blatt 2. Mapa jest bardzo duża, ma wymiary: 140 cm x 206 cm. Skan tej mapy w SBB kosztuje 80 euro.

8. Plan przedmieść Raciborza z lat 1770-1783
Następny plan został sporządzony prawdopodobnie w latach 1770-1780 albo 1782-1783, jest to plan Raciborza i jego przedmieść, zatytułowany „Ratibor mit naechster Umgebung”. Plan jest duży, kolorowy, o wymiarach 59 cm x 47 cm, w skali 1 : 9 000 i zorientowany jest na północny-zachód. Egzemplarz tego planu znajduje się w Kartenabteilung SBB – sygnatura: S Kart. X 32777/6.

Co prawda na planie znajduje się dopisek ołówkiem, który datuje ten plan na „ca. 1790” ale uważam to za błędne. Datowanie planu na ok. 1790 rok i przeliczenie skali mapy z Rute (pręt) na metryczną nastąpiło prawdopodobnie dopiero w połowie XIX wieku. Uważam jednak, że plan powstał wcześniej. Nie zaznaczono na nim ewangelickiego kościoła na późniejszym placu Marcellussa przy Bramie Nowej. Kościół zbudowano w latach 1780-1782. Większość urzędników pruskich w tym czasie była wyznania ewangelickiego i kartograf pamiętałby o zaznaczeniu na planie tego ważnego budynku (był to też raciborski kościół garnizonowy).

Plan ten mógł powstać także w latach 1782-1783. 9 lutego 1782 roku kamera (Kriegs- und Domaenenkammer) Departamentu Wrocławskiego wydała nakaz sporządzenia dla wszystkich miast na podległym jej obszarze planów sytuacyjnych opartych na rzutach poziomych przygotowanych na podstawie przeprowadzonych dokładnych pomiarów geometrycznych. Możliwe, że w Raciborzu wykonano ten nakaz jeszcze w tym samym roku i to tłumaczyłoby brak kościoła ewangelickiego na planie. Na plan ten szczególną uwagę powinni zwrócić historycy. Pokazuje on dokładny rzut raciborskich bram i klasztorów, które rozebrano po 1810 roku i które nie znalazły się już na następnych planach. Nie jest to właściwie plan miasta, tylko przedmieść, zabudowa miasta została pokazana tylko szczątkowo. Naniesiono tylko rzuty kościołów i klasztorów oraz ulice. Prawdopodobnie wykonano także plan samego miasta w obrębie murów, który pokazywał szczegółowo zabudowę, ale ten plan zaginął.

9. Mapa Odry pod Raciborzem z ok. 1800 roku z planem miasta
Wizerunku następnego planu, niestety, nie posiadam. Znajduje się on prawdopodobnie w Opolu. Ma być tam (tylko polski tytuł) „Plan sytuacyjny rzeki Odry na odcinku od Raciborza do Miedoni” Sect. I Tab. I, z ok. 1800 roku. Na planie o wymiarach 97 cm x 61 cm i w skali 1 : 5 000, mają być zaznaczone ulice, mosty, grunty dworskie, lasy, młyny, zamek, wieś Ostrog. Plan ma sygnaturę: Kart. Rej. Op. III/282.

10.-11.-12. Następne trzy plany Raciborza i przedmieść powstały w latach 1810-1812
„Ordynacja miejska” z 19 listopada 1808 roku znosiła feudalny podział miast na królewskie i prywatne. Racibórz zaliczono do miast i otrzymał on nowe prawa miejskie. Zlikwidowano także podział na miasto i przedmieścia. Zmienił się też podział administracyjny. W nowej Rejencji Wrocławskiej 3 maja 1810 roku wydano rozporządzenie, które nakazywało miastom wykonanie map wielkoskalowych, czyli planów miast i najbliższej okolicy (Rejencja Opolska została powołana 1 stycznia 1816 roku).

10. Plan miejscowości położonych pod Raciborzem z lat 1810-1811
Pierwszy z planów raciborskich powstał już w 1811 roku. Był to „Situations-Plan von den angrenzenden Ortschaften der Stadt Ratibor, welche ueber ¼ bis ½ Meile entfernt liegen“. Pomiary w terenie zrobiono w roku 1810, a plan wykonano w 1811 roku. Twórcą tego ręcznie wykonanego, kolorowego planu był geometra Andre Wihrheim. Ma on trochę dziwną orientację, południowo-zachodnią. Zachowały się dwa egzemplarze planu, które różnią się wielkością. Plan w AP Opole (sygnatura: AP Opole, Rej. Opol. Kart., sygn. IX/91), datowany na 1810 rok, jest mniejszy i w większej skali niż egzemplarz będący w zbiorach Kartenabteilung SBB (sygnatura: S Kart. X 32777/10). Plan w Opolu ma wymiary 49 cm x 42 cm i jest w skali 1 : 14 400, a egzemplarz berliński ma wymiary 78 cm x 57 cm i jest w skali 1 : 10 000. Są pewne różnice pomiędzy obydwoma egzemplarzami. W opolskim nie przedstawiono w ogóle zabudowy miasta, legenda i opisy są w innych miejscach. Na egzemplarzu berlińskim, datowanym na rok 1811, Racibórz pokazany jest tylko schematycznie – ulice, mury i kwartały zabudowy miejskiej. Poza Raciborzem starannie zaznaczono przebieg głównych traktów i je opisano. W miejscowościach położonych pod Raciborzem naniesiono pojedyncze budynki, ale ważniejsze budynki nie zostały opisane. Egzemplarze planu są różnie datowane, ale chodzi tu o ten sam plan. Decydujący jest tutaj tytuł planu, identyczny na obydwu egzemplarzach. Dziwna orientacja planu i brak opisów budynków spowodował chyba, że plan się nie spodobał i Rejencja nakazała wykonanie nowego planu. Posiadam skan planu z SBB i zdjęcie czarno-białe egzemplarza opolskiego.

11. Plan przedmieść Raciborza z 1812 roku
Na nowo wykonanym planie (w 1812 roku na podstawie pomiarów z 1810 roku) poprawiono orientację na zachodnią, opisano budynki w miejscowościach pod Raciborzem i naniesiono rzuty paru budowli w samym Raciborzu. „Situations-Plan von der Stadt Ratibor” obejmuje mniejszy obszar niż plan z 1811 roku i jest w mniejszej skali, 1 : 7 200. Plan ma wymiary 48 cm x 32,3 cm. Jego twórcą był też geometra Andre Wihrheim. Jedyny egzemplarz planu znajduje się w AP Opole, sygnatura: AP Opole, Rej. Opol. Kart., sygn. IX/92. Posiadam tylko jego niezbyt wyraźne zdjęcie.

12. Plan Raciborza z 1812 roku
„Special-Charte von der Stadt Ratibor, sowiet sie von ihrer Ringmauer begrentzt ist” to pierwszy dokładny plan zabudowy miejskiej Raciborza (zachowany), a powstał w roku 1812. Trzeba przy nim przyznać, że twórca planu, geometra Andre Wihrheim, przyłożył się do starannego przedstawienia całej zabudowy miasta w obrębie murów. Różnymi kolorami zaznaczono budynki murowane i drewniane oraz naniesiono numerację domów. Plan obejmuje tylko Racibórz lewobrzeżny, czyli to co, wówczas uważano za miasto. Nie ma na nim zamku ani też przedmieść. Tu też zachowały się dwa egzemplarze planu różniące się skalą. Jeden jest w Kartenabteilung SBB, a drugi w AP Opole. Plan w Opolu ma inną skalę niż egzemplarz berliński. Zorientowany jest na zachód. Opolski ma wymiary 61,5 cm x 47 cm i jest w skali 1:1 440. Sygnatura: AP Opole, Rej. Opol. Kart., sygn. IX/93. W SBB jest plan o wymiarach 66 cm x 47 cm i w skali ok. 1 : 2 700. Sygnatura w SBB: S Kart. X 32777/12. Chyba nie ma większych różnic pomiędzy obydwoma planami. Opolski egzemplarz posiada obszerniejszą legendę i jest ona w innym miejscu. Na bokach opolskiego planu są także dodatkowe objaśnienia. Różnice w skali planu są chyba wynikiem błędnego przeliczenia skali z miary prętowej na metryczną. Posiadam skan planu z SBB i niewyraźną fotokopię egzemplarza opolskiego.

10.-11.-12. Podobnie jak na planie z ok. 1770-1780 (albo 1782-1783, plan nr 7 – wyżej), skalę mapy podano w prętach (Rute) i przedstawiono ją nie w postaci podziałki liniowej, jak to jest najczęściej spotykane na współczesnych mapach, a w formie podziałki transwersalnej – wygląda to jak mała, podłużna tabelka. Raciborski geometra Wihrheim pochodził chyba z zachodnich Niemiec, bo podał skalę mapy i robił pomiary nie w obowiązujących w Prusach prętach magdeburskich, a w prętach reńskich (rheinische Rute). Obydwie miary miały identyczną długość – 12 stóp, czyli 3,7776 metra. (Nadrenię i Westfalię przyłączono do Prus w 1815 roku, a plany Wihrheima są z lat 1810-1812; Andre Wihrheim był prawdopodobnie uciekinierem z Nadrenii, która była okupowana przez Francuzów). To, że na planach podawano skalę, nie było znowu takie oczywiste. Na następnych planach, które omówię, za wyjątkiem planu z 1820 roku i 1843 roku, w ogóle nie podano skali mapy i ich wielkość musiano oszacować.

13. Plan Raciborza i przedmieść z 1820 roku
„Plan von der Stadt Ratibor nebst den Vorstaedten und Doerfern Neugarten und Altendorf” to plan przedmieść Raciborza z ok. 1820 roku, znowu wykonany ręcznie. Jest on ciekawy i różnobarwny. Odmiennymi kolorami zaznaczono tam informacje o charakterze katastralnym. Na planie zaznaczono dawne posiadłości zakonów, skonfiskowane w 1810 przez władze państwowe. Oprócz numeracji domów w Starej Wsi, na Wielkim Przedmieściu (Brunken), Nowych Zagrodach i Nowym Mieście, podano także nazwiska większych właścicieli pól i ogrodów.

Zachowały się tylko dwa egzemplarze tego planu. Jeden jest w Kartenabteilung SBB, sygnatura: S Kart. X 32777/15. Plan ma wymiary 67 cm x 41 cm i jest w skali ok. 1: 10 000. Skala planu podana jest w prętach, tylko opisowo – „50 Ruthen auf 1 Dec. – Zoll”. Egzemplarz w SBB jest błędnie datowany na 1835 rok. Drugi egzemplarz znajduje się w AP Opole, sygnatura: AP Opole, Rej. Opol. Kart., sygn. IX/94. Plan opolski ma wymiary 67 cm x 48,5 i ma być w skali 1 : 5 000, ale tu chyba błędnie przeliczono skalę z prętowej na metryczną. Twórcą planów był urzędnik Katasteramtu Trache. W legendzie planu berlińskiego znajdują się dopiski, że plan ten był kilkakrotnie kopiowany: w 1835 roku przez Conducteur Augustin, w 1837 roku przez Conducteur Wocke i w 1856 roku przez Regierungs-Conducteur Witschel (Conducteur to z j. francuskiego „kierownik”; tu chodzi prawdopodobnie o kierowników Urzędu Katastralnego). Posiadam skan tego planu zakupiony w SBB.

14. Mapa Odry pod Raciborzem z 1820 roku, z planem miasta
„Mapa rzeki Odry od miasta Raciborza do granicy łubowicko-grzegorzowickiej w królewskiej rejencji opolskiej” – nie posiadam zdjęcia tej mapy, ale umieszczam ją w wykazie, bo znajduje się tam plan Raciborza. Mapa „Oder-Strom Karte von der Stadt Ratibor bis zur Lubowitz-Grzegorzowitzer Grenze im Kgl. Regierungs – Bezirk Oppeln” jest z roku 1820. Jej twórcą był Conducteur Moeller, a w 1841 roku poprawił ją Sabiński. Mapa jest bardzo duża i dlatego powinien tam być całkiem wyraźny plan Raciborza, zamku oraz miejscowości nad Odrą: Ostrog, Stara Wieś i Proszowice. Wymiary mapy to: 190 cm x 120 cm, jej skala to 1 : 5 000. Sygnatura wrocławska z 1973 roku: Kart. Rej. Op. III/298, ale plan prawdopodobnie jest w AP Opole.

15. Plan Raciborza i przedmieść z 1822 roku
Następny plan pochodzi prawdopodobnie z 1822 roku. Reprodukcja tego planu została umieszczona w książce Juliusa Wunschika i Carla Leib „Aus Vergangenheit und Gegenwart von Ratibor a.d. Oder. Ein Heimatbuch in freier Anlehnung an die Stadtchronik und als Anregung zu deren fortzufuhrenden Ergaenzung“ z roku 1916. Niestety autorzy książki nie podali żadnych informacji związanych z pochodzeniem tego planu. Jest to niewielkich rozmiarów czarno-biały plan Raciborza i najbliższej okolicy. Prawdopodobnie rysunek wykonany jest tuszem na papierze. Plan jest niezbyt dokładny, ale na pewno pokazuje Racibórz z tego okresu. Skalę mapy mogę jedynie oszacować na jakieś 1 : 14 000. O dziwo plan jest w orientacji północnej. O ile mapy od początków XVIII wykonywano już tylko w orientacji północnej, to w przypadku planów miast panowała duża dowolność. Plany raciborskie aż do połowy XIX wieku były wykonywane w orientacji zachodniej. W tym przypadku jest to chyba kopia zdjęcia Raciborza na mapie topograficznej wielkoskalowej (ok. 1 : 25 000). W 1822 roku pruski Sztab Generalny wydał pierwszą serię Urmesstischblaetter (poprzedniczek "map stolikowych") i ten plan Raciborza z 1822 roku, może być kopią rzutu Raciborza na takiej mapie.

Umieszczam ten plan w wykazie raczej jako ciekawostkę kartograficzną i ze względu na okres jego powstania. W I połowie XIX wieku, jeżeli ktoś chciał mieć plan, to musiał go przerysować albo skopiować przy pomocy kalki. Dostępność do planów i map polepszyła się dopiero po wynalezieniu i rozpowszechnieniu druku offsetowego z końcem XIX wieku. Stosowana w XIX wieku litografia nie nadawała się do masowego druku map czy planów. Także technika miedziorytnicza, która była czasochłonna i droga, nie nadawała się do masowej produkcji.

16. Plan Raciborza z 1831 roku – „Ocular-Plan”
W przypadku „Ocular-Plan von der Stadt Ratibor und ihren Wasserleitungen" z 1831 roku mamy do czynienia znowu z prawdziwym planem miasta. Plan ten jest dosyć dobrze znany; dostępny jest w domenie publicznej Biblioteki Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego. W bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego można też zamówić jego skan – sygnatura: 199 – III.C. Plan posiada także Kartenabteilung SBB, sygnatura: S Kart. X 32777/13. Także w opolskim archiwum znajduje się jego egzemplarz, sygnatura: AP Opole, Rej. Opol. Kart., sygn. IX/95. Egzemplarz planu w zbiorach SBB ma wymiary 68 cm x 52 cm i jest w skali ok.1 : 3 200. Po egzemplarzu tego planu posiada także „Fuerstliche Bibliothek Corvey” i raciborskie Muzeum. Plan jest dwukolorowy i zorientowany jest na zachód. Tak duża ilość zachowanych egzemplarzy wzięła się stąd, że plan powielono w technice litograficznej. Został wydrukowany przez wydawnictwo F.M. Langera. Jego litografię zrobił J. Kausch, choć to nie on jest jego twórcą, a jakiś kartograf. To pierwszy raciborski plan powielony w większej ilości egzemplarzy. Wcześniej plany były kopiowane ręcznie, odrysowywano je albo kopiowano przy pomocy kalki.

Plan jest bardzo podobny do planu Raciborza z 1812 roku. Widać, że skopiowano większość planu z 1812 roku i naniesiono poprawki, uwzględniające zmiany w zabudowie. Poszerzono też obszar pokazany na planie. Do Raciborza przyłączono Wielkie Przedmieście, Nowe Zagrody i Nowe Miasto. Pokazano także rzut zamku na Ostrogu. Podane są nazwy ulic, numeracja domów i numeracja okręgów miejskich (Stadtbezirk). Na planie z 1831 roku zaznaczono przebieg wodociągów miejskich, położenie rorkastli i pomp, stąd jego tytuł: „Ocular-Plan von der Stadt Ratibor und ihren Wasserleitungen” – „Oparty na wizji lokalnej plan miasta Raciborza i jego wodociągów”.

17. Plan Raciborza z 1843 roku
Ostatni plan, który omówię w I części artykułu, to ta słynna „mapa Schneidera z 1858 roku”. Tu muszę zacząć od tego, że po 1. – to nie jest mapa! To plan miasta. Po 2., Schneider nie miał zupełnie najmniejszego związku z powstaniem tego planu! Po 3., „1858” to nie jest rok, w którym zrobiono ten plan! Plan, który można nawet zobaczyć na ścianach raciborskich urzędów w gigantycznym powiększeniu i dziwnych kolorach, to plan Raciborza z roku 1843. Jego twórcą był książęcy Kammer-Calculator Barwig. Urzędował on wtedy na raciborskim zamku (Barwig zmarł w marcu 1849 roku, w latach 1829-1838 był właścicielem zakładu litograficznego) „Situations-Plan von der Stadt Ratibor nebst Vorstaedten und Environs” to plan podobny do „Ocular-Plan”, zaznaczono tam także przebieg raciborskich wodociągów. To nie znaczy, że Barwig skopiował „Ocular-Plan”. Całość została wykonana przez Barwiga. Naniesiono tam parę poprawek, w porównaniu z „Ocular-Plan”, m.in. można tam zobaczyć dokładną lokalizację Kaplicy Grobu Pańskiego przed zamkiem na Ostrogu. Jakie wymiary ma plan, tego nie udało mi się ustalić. Skala planu jest podobna do tej z „Ocular-Planu”, ok. 1 : 3 500 (szacunek), podano ją w formie podziałki transwersalnej w prętach.

Zachowały się dwa egzemplarze tego planu. Jeden powinien być w AP Opole. Wcześniej znajdował się on w AP Wrocław i miał wtedy sygnaturę: AP Wrocław, Kom. Gen. RO III 13672, S 3 – 4. Czy plan został przekazany do Opola, tego nie udało mi się ustalić. Możliwe, że ten egzemplarz to plan wykonany na papierze, a nie na szarej kalce. Drugi egzemplarz, raciborski, to kopia zrobiona na przezroczystej szarej kalce. Raciborski egzemplarz planu znajduje się w raciborskim Muzeum jako „mapa Schneidera z 1858 roku” (sic!). Historia tej "mapy Schneidera" jest w Raciborzu dosyć dobrze znana. W dużym skrócie. W pożarze zamku w roku 1858 ucierpiał też dach kaplicy zamkowej. Podczas jego odbudowy postanowiono, że w sygnaturce na dachu zostanie umieszczona „kapsuła czasu”. Niejaki Robert Schneider (prawdopodobnie urzędnik Kamery Książęcej, który brał udział w pracach remontowych na zamku) dorysował na planie z roku 1843 parę nowych raciborskich budowli, ulic i je opisał (dorysował – raczej niezdarnie – dworzec kolejowy, ul. Mickiewicza, budynek Kamery Książęcej i budynek Landszaftu). Schneider zaznaczył też na planie domniemany przebieg tajemnego tunelu pod Odrą, który prowadził z zamku do klasztoru dominikanek. Plan z dopiskami Schneidera włożono do „kapsuły czasu”, którą umieszczono w sygnaturce na dachu kaplicy zamkowej. „Kapsułę” odkryto po 130 latach, podczas remontu dachu kaplicy w 1988 roku. Plan z dopiskami Schneidera stał się sensacją medialną i pozostaje nią do dzisiejszych czasów.

W drugiej części artykułu przedstawię wykaz planów z II połowy XIX wieku i okresu do 1942 roku, I połowy XX wieku. Będzie tam o 14 planach Raciborza, m.in. o trzech wersjach planów Pharusa oraz o jednym planie zrobionym już w czasach powojennych, a pokazującym Racibórz w ostatnich latach okresu niemieckiego w dziejach miasta.

Christoph Sottor