Memento mori - cz. 1. Nekropolie Raciborza do 1807 roku

W krajobrazie dzisiejszego miasta zachowały się jedynie te cmentarze, które powstały pod koniec XIX wieku (Jeruzalem) i z początkiem XX wieku (ewangelicki przy ul. Starowiejskiej) oraz pozostałości cmentarzy przykościelnych. Tylko Jeruzalem spełnia do dziś swoją funkcję. Tymczasem na obszarze obecnego miasta funkcjonowało dawniej wiele nekropolii. Po wielu z nich nie ma nawet śladu. Spróbuję zlokalizować te zapomniane cmentarze. Temat jest obszerny i muszę go podzielić na trzy części. W tej części będzie o cmentarzach powstałych od średniowiecza do 1807 roku.

Zarządzenia sanitarne rządu pruskiego nakazywały przenoszenie cmentarzy z miast na przedmieścia. Po uchwaleniu edyktu październikowego 1807 roku znoszącego poddaństwo chłopów i zezwalającego na swobodny handel ziemią, raciborskie parafie (katolicka i ewangelicka) mogły wypełnić nakaz władz miasta o przeniesieniu nekropolii poza mury miejskie. O tych nowych cmentarzach będzie w drugiej części, a w trzeciej o cmentarzach powstałych po 1890 roku i funkcjonujących do dziś. W sumie przedstawię tu 30 miejsc pochówków na obecnym obszarze miasta.

1 - Po wprowadzeniu chrześcijaństwa, w X lub XI wieku, miejscowa słowiańska ludność musiała przyjąć obowiązek grzebania zmarłych w poświęconej ziemi. Powstały pierwsze kościoły i wokół nich grzebano zmarłych. Najstarsza taka nekropolia powstała prawdopodobnie wokół kościoła na Starej Wsi (kościół miał tam być od ok. 1060 roku). Przy kościele św. Mikołaja (ul. Kozielska) nieprzerwanie, przez osiem stuleci, do ok 1850 roku, funkcjonował cmentarz, na którym grzebano zmarłych ze Starej Wsi, przedmieścia Bronki (Wielkie Przedmieście), wsi Proszowiec oraz Miedoni. Stary kościół stał zaraz przy prezbiterium obecnego. Kościelna posesja obejmuje tylko część miejsca po starej świątyni - tą gdzie stało prezbiterium. Część nawy i wieża kościoła były już na sąsiedniej posesji - Mikołaja 9. Cmentarz był po obydwu stronach nawy i prezbiterium starego kościoła i za prezbiterium, czyli tam gdzie dziś stoi prezbiterium nowego. Nowy kościół jest orientowany na zachód, a stary był orientowany na wschód.

2 - Drugim co do starszeństwa miejscem chrześcijańskiego pochówku był teren wokół pierwszego kościoła w osadzie, z której powstało miasto Racibórz. Kościół ten zbudowano gdzieś w połowie XII wieku. Gdzie się znajdował? Raciborscy historycy błędnie przypuszczają, że był on w miejscu kościoła św. Jakuba. Gdyby tam rzeczywiście była świątynia, wówczas książę Mieszko II Otyły (władał w latach 1230 - 1246) nie przeznaczałby znacznej sumy pieniędzy na budowę w tym miejscu kościoła i klasztoru dominikanów. Prawdopodobnym miejscem lokalizacji pierwszej raciborskiej świątyni jest teren pomiędzy ulicą Rzeźniczą i Chopina. Większa część tego obszaru aż do XVIII wieku była niezabudowana. Były tam ogrody. Na ulicy Rzeźniczej tylko po jednej stronie (południowej) były domy i dopiero w najbliższym sąsiedztwie rynku stały budynki po obu stronach ulicy. Podobnie ulica Chopina - zabudowana była tylko strona północna. Trochę to dziwne. To ścisłe centrum miasta. Należałoby w tym miejscu spodziewać się gęstej zabudowy.

Przypuszczam, że miejsce to było reliktem przedlokacyjnej zabudowy osady. Znajdowało się tu centrum wsi z kościołem i cmentarzem wokół niego. Podobny kształt miało wiele wsi w okolicach Raciborza. Prawdopodobnie obszar wokół ulic Rzeźniczej i Chopina nie przeszedł procesu lokacyjnego na prawie flamandzkim w końcu pierwszej dekady XIII wieku. Na planie miasta z 1812 roku można zauważyć, że rejon ulic: Rzeźnicza i Chopina ma inną zabudowę niż np. ul. Długa oraz południowa i wschodnia część rynku.

Po lokacji miasta na prawie flamandzkim (ok. 1205 – 1210) wyznaczono miejsce pod nową świątynię na obrzeżu miasta. To obecny kościół farny. Kościół pomiędzy ulicami Rzeźniczą i Chopina stał tam chyba jeszcze po wybudowaniu nowego kościoła i został pewnie zniszczony w którymś z pożarów miasta. Możliwe, że kościół stał w tym miejscu aż do 1574 roku. W pożarze miasta z tego roku miało się spalić siedem świątyń. Nikt nie potrafi się doliczyć tych kościołów. Farny, dominikanów, dominikanek, bożogrobców, zbór protestancki i kaplica Bożego Ciała - to tylko sześć. Brakuje siódmego kościoła. Opinie, że także spalił się kościół na Ostrogu uważam za błędne. Poza tym to wtedy nie był Racibórz ( i to aż do 1927 roku). Może jednym z nich był najstarszy, zapomniany dziś kościół przy Rzeźniczej-Chopina. Pozostało zapewne miejsce po tym przybytku świętości i cmentarz. Z racji pochówków przez następne wieki nikt nie chciał tam mieszkać i teren pozostał niezabudowany. W 1812 roku było tam kilka drewnianych budynków. Dopiero w II połowie XIX wieku zbudowano tam murowane domy.

3 - Następnym według starszeństwa chrześcijańskim cmentarzem musi być teren wokół kościoła farnego. Pierwszy kościół w tym miejscu zbudowano ok. 1205 roku (w kościele do 1945 roku był średniowieczny witraż z inskrypcją mówiącą o zbudowaniu kościoła w tymże roku). Niedawno obchodzono 800-lecie kościoła farnego. Kościół w tym miejscu mógł powstać tylko w wyniku lokacji miasta. Według ówczesnych zasad urbanistycznych musiał być zlokalizowany przy murach miasta. Zbudowano je w miejscu, gdzie znajduje się obecnie fontanna na skwerze ks. Pieczki. Już w 1267 roku mury miasta przeniesiono jednak bardziej na południe, w rejon dzisiejszej ulicy Basztowej. Po wzniesieniu świątyni, z kamienia i w stylu romańskim, wokół niej założono cmentarz, który funkcjonował tu aż do 1807 roku. Cmentarz ten znajdował się po południowej i wschodniej stronie kościoła oraz od strony ul. Mickiewicza. W samym kościele znajduje się tylko epitafium prałata Andreasa Floriana Scodononius(zm. 1660) i sarkofag Martina Korrigera (zm. 1715). Pod posadzką kościoła znajduje się zapewne więcej pochówków kanoników raciborskiej kolegiaty (pod prezbiterium ma być krypta kanoników). Po sekularyzacji klasztoru dominikanek w 1810 roku i przejęciu ich kościoła przez ewangelików w 1821 roku, do kościoła farnego przeniesiono sarkofag świątobliwej Ofki Piastówny. Ustawiono go przed ołtarzem w kaplicy polskiej. W 1945 roku trumna prawdopodobnie uległa zniszczeniu, choć są też pogłoski mówiące, że wcześniej trumnę wmurowano w ścianę za dzisiejszym ołtarzem Matki Boskiej Częstochowskiej.

4 - Kolejnego, według starszeństwa, miejsca pochówku na obszarze dzisiejszego miasta trzeba szukać w dzielnicy Brzezie, które dopiero od 1975 roku jest w granicach Raciborza. Tu także centrum wsi, wzmiankowanej w 1223 roku, stanowił kościół z cmentarzem wokół niego. Kościół stał na środku starego cmentarza na rogu ulic Gawliny i Myśliwca. Istniejąca do dziś nekropolia (tzw. stara) to najstarszy istniejący cmentarz w granicach dzisiejszego miasta.

5 - Z 1247 roku pochodzi wzmianka o kościele we wsi Markowice (przyłączone do Raciborza w 1977 roku). Wokół niego też był cmentarz, którego resztki zachowały się obok dzisiejszego kościoła pw. św. Jadwigi. I tutaj mamy typowy dla raciborskiego układ wsi. Kościół z cmentarzem był położony pomiędzy dwiema ulicami - Arki Bożka i Powstańców Śl.

6 - Najbardziej znanym miejscem pochówków w centrum Raciborza jest były cmentarz przy kościele dominikanów. Powstał on po zbudowaniu kościoła i klasztoru. Kościół zbudowano pomiędzy 1246 a 1258 rokiem a klasztor po 1258 roku. Grzebano na nim nie tylko zakonników ale i mieszkańców miasta. Niedawne wykopaliska w tym miejscu (północna strona rynku) ujawniły m.in. honorowe pochówki osób ściętych przez kata na raciborskim rynku. Cmentarz po zachodniej stronie kościoła i klasztoru funkcjonował do XV wieku. Po jego likwidacji dominikanie w XVI wieku wynajęli część cmentarza od strony ulicy Odrzańskiej i zbudowano tam domy. Nekropolia przy kościele św. Jakuba to nie tylko cmentarz przed dzisiejszym wejściem głównym do kościoła (zrobiono je ok. 1840 roku, po zamknięciu Odwachu) ale także sam kościół. W kryptach pod kościołem znajdują się pochówki przeorów dominikańskich i książąt piastowskich. Gdzie się znajduje krypta książęca, tego nie wiadomo. Być może dzięki badaniom posadzki kościoła georadarem uda się zlokalizować jej położenie krypty. Powinny się tam znajdować pochówki Mieszka II Otyłego i Władysława. W XVI i XVII wieku w kryptach pod kościelnymi kaplicami pochowano także przedstawicieli możnych rodów szlacheckich m.in. Oppersdorffów i Gaszynów (zachowało się epitafium) i mieszczańskich. We wnętrzu kościoła pod kaplicą Różańcową jest krypta Oppersdorffów a pod kaplicą Loretańską rodziny Krieger. Za amboną w kościele znajduje się kaplica Krzyża św. a pod nią jest krypta Gaszynów. Do północnej ściany kościoła przylegały dwie kaplice: św. Anny i św. Walentego z kryptami mieszczan. Kaplice rozebrano w 1829 roku. Krypta pod kaplicą św. Walentego znajduje się pod trawnikiem przy północnej ścianie nawy kościoła. Pochowano tam członków rodziny Geissler. Czy pod kaplicą św. Anny znajduje się krypta to nie wiadomo. Kaplica znajdowała się tam gdzie wejście na chór organowy (ta otynkowana część ściany północnej). Zakonników chowano także w krużganku klasztornym. Dzisiaj to część placu targowego przylegająca do prezbiterium kościoła. To ta część targowiska z tymi niskimi straganami. Nekropolia wokół i w kościele św. Jakuba to nie ostatnie miejsce pochówku w obrębie dawnych murów miasta. O innych będzie niżej.

7 - Pod miastem znajdowały się nie tylko wsie z kościołami i przykościelnymi cmentarzami. Na przykład w Studziennej aż do 1907 roku nie było kościoła, choć wieś była już wzmiankowana w 1258 roku. Ze względu na odległość od kościoła na Starej Wsi musiał tutaj istnieć lokalny cmentarz. Dzięki mapie Reglera z 1770 roku i mapie z 1825 roku można określić jego położenie. Kaplica pw. św. Barbary znajdował się w północnej części wsi, przy drodze na Nowe Zagrody. Dzisiaj to skrzyżowanie ulic Moniuszki i księcia Henryka Pobożnego, po północnej stronie ul. Moniuszki. Poświęcenie kaplicy św. Barbarze każe sugerować, że był tam cmentarz. Zazwyczaj kościoły cmentarne były pod wezwaniem św. Barbary, św. Krzyża lub św. Bartłomieja. Święta Barbara jest patronką umierających i dlatego pod jej wezwaniem wznoszono kaplice i kościoły cmentarne. W 1830 i 1831 roku przy kaplicy pogrzebano zmarłych na cholerę, co też potwierdza istnienie w tym miejscu cmentarza. Na mapie Reglera z 1770 roku można zauważyć, że Studzienna miała zupełnie inną zabudowę niż pozostałe wsie w raciborskim. Wszystkie zagrody miały ten sam kształt (łącznie ponad 30 identycznych domostw z obejściem). Możliwe, że w średniowieczu osiedlono tam zwartą grupę kolonistów, która przez wieki zachowała swoje tradycje.
8 - Z 1292 roku pochodzi wzmianka o kościele św. Piotra i Pawła (parafia św. Krzyża), który znajdował się pomiędzy Przedmieściem Odrzańskim i Nowym Miastem, przy drodze do mostu przez Odrę. Przy tym kościele też był cmentarz. Obok cmentarza znajdowały się zabudowania konwentu bożogrobców i Hospicjum św. Krzyża. Konwent sekularyzowano w 1810 roku a kościół zamknięto w 1813 roku i rozebrano w 1823 roku. Hospicjum istniało tam do 1857 roku. Wcześniej, w 1850 roku, zlikwidowano ostatecznie parafię św. Krzyża. W 1831 roku do budynków konwentu bożogrobców wprowadził się sztab 3 batalionu 22 Pułku Piechoty Landwery i pozostał tam do 1850 roku. W tym czasie była tam też siedziba sztabu garnizonu raciborskiego. Na dawnym cmentarzu odbywały się ćwiczenia Landwery. Zabudowania konwentu rozebrano ok. 1860 roku. Dzisiaj to miejsce znajduje się tam gdzie rondo przy Moście Zamkowym. Kościół św. Piotra i Pawła znajdował się w północnej części ronda (róg Plac Mostowy - Nowomiejska), powyżej wlotu ul. Nowomiejskiej na Plac Mostowy. Budynki konwentu były przy ul. Rybnej (w sąsiedztwie myjni przy stacji benzynowej ) i tam gdzie znajduje się stacja benzynowa. W 1742 roku w tych budynkach, przez dwa dni, mieszkał król pruski Fryderyk II Wielki. Cmentarz był pomiędzy kościołem i budynkami konwentu.

9 - Kolejny kościół z nekropolią powstał w Raciborzu w początkach XIV wieku. Przy dzisiejszym Placu Ofki Piastówny zbudowano klasztor dominikanek z kościołem pw. Świętego Ducha. Była to fundacja księcia Przemysława z 1299 roku. Budowę kościoła ukończono dopiero w 1334 roku. W krypcie kościoła grzebano zmarłe mniszki. Pochowano tam m.in. przełożoną klasztoru córkę księcia Przemysła Eufemię (Ofka Piastówna) – spoczęła ona w krypcie św. Dominika obok kościoła. Zostały tu pochowani także osoby świeckie: brat Ofki książę Leszek; książęta raciborscy z linii Przemyślidów : Jan I i Jan II Żelazny, Wacław II, Jan III Młodszy i jego żona Magdalena (epitafium przetrwało do czasów współczesnych); Jan IV i jego synowie Mikołaj VI i Jan VI oraz Walentyn Garbaty. Pogrzebano tam także: Annę, córkę Ziemowita mazowieckiego; Elencze - córkę Władysława, księcia bytomsko-kozielskiego; nieznaną córkę Władysława oświęcimskiego; Elżbietę, córkę Mikołaja raciborskiego; Agnieszkę, córkę Mikołaja raciborskiego, a być może spoczął tu sam fundator książę Przemysł, choć zmarł on zanim jeszcze powstał klasztor. Pochówek ostatniego Przemyślidy raciborskiego Walentyna Garbatego był szczególnie ciekawy. Jako że był ostatnim przedstawicielem rodu, do trumny włożono przełamany miecz. Klasztor i kościół sekularyzowano w 1810 roku. W 1821 roku kościół dostali raciborscy ewangelicy i użytkowali go do 1911 roku. Później powstało tam raciborskie muzeum (w 1927 roku) i znajduje się tu do dziś.

10 - Na Ostrogu znajduje się jeden z najstarszych zachowanych raciborskich cmentarzy. Pierwsza wzmianka o kościele św. Jana Chrzciciela we wsi Ostrog pochodzi z 1307 roku, choć możliwe, że powstał on w XIII wieku. Do 1867 roku był to drewniany kościół i znajdował się na cmentarzu na rogu ulicy Morawskiej i Armii Krajowej. Po wybudowaniu obok nowego kościoła (ukończono go w 1866 roku) stary kościół przeniesiono do Zawady Książęcej. Na cmentarzu zachowało się wiele nagrobków pochodzących jeszcze z XIX wieku. Byli tam też grzebani mieszkańcy wsi Bosacz, Kamienica i Płonia.

11 - Według legendy kościół Matki Bożej ufundował w 1432 roku pobożny szlachcic. Nie ma informacji czy wokół kościoła funkcjonował też cmentarz. Należy jednak przypuszczać, że w połowie XIV wieku w tym miejscu znajdował się już kościół i cmentarz. Niewykluczone, że na tym cmentarzu grzebano ofiary epidemii dżumy. Czy i w tym miejscu grzebano ofiary epidemii w późniejszych wiekach, tego nie wiadomo. W raciborskich źródłach brak jest informacji o cmentarzach epidemicznych, a gdzieś one musiały być. Obowiązywał zakaz grzebania zmarłych na dżumę na cmentarzach miejskich. W każdym razie, w pobliżu kościoła Matki Bożej aż do początków XX wieku nikt nie chciał mieszkać. Powodem musiało być nie tylko sąsiedztwo Katowki ale i strach przed zarażeniem się dżumą.

12 - Katowka była także miejscem grzebania zmarłych. Plac straceń powstał tam chyba w XV wieku i istniał do ok. 1820 roku. Straconych grzebano na skraju placu. Plac straceń znajdował się tam gdzie stoi blok z adresem "Mysłowicka 9 - 10". Jeden z czytelników mojego artykułu o Katowce zwrócił uwagę na krzyż stojący naprzeciwko placu, po drugiej stronie ul. Pszczyńskiej. Zacytuję jego wpis w komentarzach pod artykułem: "Całkiem możliwe, że z powodu tego miejsca straceń i śmierci wielu, Marianna Schimiczek ufundowała w 1874 roku piękny murowany krzyż, stojący tu do dziś, który miał być przypomnieniem i zachętą przechodniów, by zechcieli się pomodlić za zmarłych, przechodząc przez teren dawnej katówki.".

13 - Najdalej na południe położona dzielnica miasta Sudół, wzmiankowany pierwszy raz w 1243 roku wg. P. Newerla albo w 1335 roku. Od 1975 roku Sudół jest w granicach Raciborza. Wieś należała do parafii Bieńkowice i może to tam grzebano mieszkańców wsi. We wsi była jednak okazała kaplica pw. św. Mikołaja (wzmiankowana w 1771 roku) wzniesiona w stylu gotyckim jeszcze w średniowieczu (wg. H. Lutsch) i prawdopodobnie to przy niej grzebano zmarłych mieszkańców wsi. Kaplicę powiększono w 1802 roku, a w 1804 roku konsekrowano ją do kościoła filialnego pw. Zaślubin NMP. Kościółek rozebrano po konsekracji nowego kościoła we wsi w 1906 roku. Miałem problemy z ustaleniem gdzie znajdował się ten kościółek i cmentarz. Kościółek stał w centrum wsi, pomiędzy ulicami: Czynu Społecznego i Janusza Korczaka, obok dzisiejszej posesji Korczaka 2, na pustym placu obok starego spichlerza. Dzisiaj nic nie przypomina, że kiedyś stał tam kościół i wokół grzebano zmarłych mieszkańców wsi. Stoi tam biały kamienny krzyż, ale nie ma na nim wzmianki o kościele i cmentarzu.

14 - W czasach gdy Racibórz był otoczony murami w mieście mieszkali też przedstawiciele innych wyznań i religii. Wiadomo, że dzielnica żydowska była przy ul. Leczniczej, tam musiała być bóżnica i cmentarz. Po decyzji Walentyna i wygnaniu Żydów (1510), gmina przeniosła się na Ostróg, na mapach widoczna jest m.in. mykwa, być może w okolicach tzw. Czarnego placu na Ostrogu był też kirkut.

W XVI wieku, w okresie reformacji, w mieście powstała gmina luterańska. Zbór powstał w 1556 roku we wschodniej części miasta na placu, który nazywano później Zborowym. Dzisiaj to rejon ulic: Zborowa, Młyńska, Mickiewicza i parking przed Galerią Młyńską (przy budowie Galerii Młyńskiej odkryto pochówki zmarłych). Prawdopodobnie zbór stał na środku placu a wokół niego był cmentarz. Zbór spłonął w pożarze z 1574 roku. Przez pewien czas cmentarz użytkowano dalej, ale w mieście zwyciężyła kontrreformacja i protestanci zostali przepędzeni z miasta. Nowy zbór z cmentarzem powstał we wsi Płonia, na prawym brzegu Odry. Gdzie był ten zbór i cmentarz to nie wiadomo. Miał też zapewne krótki żywot. Wojna trzydziestoletnia (1618 - 1648) położyła kres jego istnieniu. Cmentarz na Placu Zborowym reaktywowano ok. 1730 roku i grzebano tam biedotę miejską i obcych, którzy zmarli w czasie pobytu w mieście. Cmentarz nosił wtedy nazwę "cmentarz św. Marcina". Zlikwidowano go w 1764 roku. Jego likwidację zarządził dowódca 12 Pułku Kirasjerów pułkownik a później generał Georg von Dallwig, który miał swoją siedzibę w miejskiej rezydencji opata z Rud. Budynek stał na skraju placu. Groby zlikwidowano a na placu urządzono plac ćwiczeń raciborskich kirasjerów. Pod murem miasta przy placu postawiono ujeżdżalnię i stajnię dla koni kirasjerów.

15 - Aż do 1740 roku protestanci byli nieobecni w Raciborzu. W czasie I wojny śląskiej przybyli do Raciborza pruscy urzędnicy i wojskowi. Już w 1740 roku zdecydowano o budowie ewangelickiej świątyni. Miała ona powstać przy ulicy Nowej, w pobliżu Bramy Nowej. Dzisiaj to południowa część placu Długosza - przedwojenny plac Marcellusa. Jednak do 1779 roku nie rozpoczęto budowy kościoła. Na placu powstał jedynie cmentarz, na którym grzebano pruskich urzędników i wojskowych oraz członków ich rodzin. Kościół zbudowano w tym miejscu w latach 1779 - 1783. Cmentarz wokół kościoła funkcjonował do 1807 roku. W 1821 roku ewangelicy przenieśli się do sekularyzowanego w 1810 roku kościoła klasztoru dominikanek. Poświęcono go jednak dopiero w 1830 roku. Przy starym kościele ewangelickim na ul. Nowej rozpoczęto likwidację cmentarza. Nagrobki przeniesiono do kościoła św. Ducha. Opuszczony kościół przy ul. Nowej rozebrano w 1830 roku. Teren po kościele i cmentarzu nie został nigdy zabudowany i powstał tam plac św. Marcelego. Dzisiaj jest tam parking. Samochody stoją na grobach raciborskich protestantów. Pochowani tam zostali m.in. generał von Dallwig oraz pruscy burmistrzowie miasta, sędziowie i urzędnicy.
16 - Jest jeszcze jedno miejsce w centrum Raciborza, na którym powinny się znajdować pochówki kilkunastu osób. To miejsce po klasztorze franciszkańskim na Wielkim Przedmieściu. Klasztor i kościół powstawały bardzo długo. Ich budowa ciągnęła się prawie 20 lat (1689 - 1707). Franciszkanie byli tam niewiele ponad 100 lat. Klasztor i kościół sekularyzowano w 1810 roku. W okresie gdy franciszkanie mieszkali na Bronkach, zmarło na pewno kilku z nich . Nie ma żadnych informacji o cmentarzu klasztornym oraz o tym, czy kościół posiadał kryptę. Zakonników grzebano być może gdzieś w pobliżu zabudowań klauzurowych. Cmentarz mógł się znajdować za budynkiem dawnego Lazaretu (ul. Londzina 16) lub za kościołem, na południe od podwórza przy budynku dawnego Zeughausu (ul. Londzina 18). Budynek kościoła i większość zabudowań klasztornych rozebrano w 1823 roku.

Franciszkanie już wcześniej posiadali kościół z klasztorem pod Raciborzem. Powstał on w 1491 roku we wsi na prawym brzegu Odry, przy drodze do Rybnika i Wodzisławia. Wieś nazwano później Bosacz - od zwyczaju chodzenia boso przez franciszkanów. Klasztor Minorytów spalił się już w 1519 roku i franciszkanie opuścili Racibórz. Nie wiadomo gdzie się znajdował kościół i klasztor oraz czy były przy nim jakieś pochówki.

W następnej części będą po krótce przedstawione dzieje dwóch cmentarzy w rejonie ulicy Opawskiej, cmentarza przy więzieniu, na Starej Wsi oraz cmentarzy cholerycznych.

Ikonografia - pobierz TUTAJ