Osiem wieków Raciborza w dokumencie archiwalnym

Raciborskie archiwalia przez wieki dzieliły losy miasta, często ulegając rozproszeniu lub niszczejąc podczas działań wojennych i klęsk żywiołowych. Ważne dla miasta dokumenty i akta przechowywane były przez wieki w ratuszu, ale, chociażby w 1574 roku, w wyniku pożaru spłonęła większość z nich. W 1810 roku utworzono we Wrocławiu Królewskie Śląskie Prowincjonalne Archiwum (Königliche Schlesische Provinzial Archiv zu Breslau), późniejsze Archiwum Państwowe. Do zasobu tego archiwum trafiły dokumenty z raciborskiej kolegiaty i znajdujących się w mieście szelularyzowanych klasztorów.

W połowie XIX wieku ksiądz dr Augustyn Weltzel, proboszcz w Tworkowie i historyk pisząc monografię miasta Raciborza, korzystał z archiwaliów miejskich, które przechowywane były w ratuszu. Praca Weltzela napisana w dużej mierze na bazie tego materiału stała się fundamentem naszej wiedzy o dawnym Raciborzu i ma wartość źródłową, jako że akta, z których czerpał informacje, w większości uległy zniszczeniu na skutek przeróżnych kataklizmów dziejowych.

W XX w zaczęto organizować opracowywać i udostępniać przechowywany materiał archiwalny. W Raciborzu urzędnik magistratu Karl Leib zebrał rozproszone dotąd dokumenty i akta w jednym miejscu. W 1913 roku dr Ezechiel Zivier, archiwista książąt pszczyńskich i redaktor wydawanego w Katowicach czasopisma „Oberschlesien”, opisał zasób archiwum miejskiego w Raciborzu, na który składały się 74 dokumenty pergaminowe z lat 1360–1733, kopiarz zawierający wszystkie przywileje miejskie z lat 1267–1558, a potwierdzone przez cesarza Maksymiliana II w 1575 roku, poza tym urbarz miasta i zamku raciborskiego z 1532 roku oraz urbarz wsi Studzienna z 1603 roku. Wśród dokumentów pergaminowych znajdowały się także dokumenty cechowe, poza tym w archiwum miejskim przechowywano 300 jednostek aktowych od 1640 roku do XIX wieku włącznie.

Po zakończeniu I wojny światowej archiwum miejskim opiekowali się Karl Leib wraz z Kurtem Kudlą, który zajmował się także biblioteką magistracką. Kurt Kudla sporządził szczegółowy inwentarz akt miejskich poprzedzony rozbudowanym wstępem, przedstawiającym historię archiwaliów.

Pod koniec II wojny światowej, w styczniu 1945 roku, w obawie przed zbliżającym się frontem najcenniejszy zbiór dokumentów został ewakuowany z Raciborza i trafił na teren Czechosłowacji (wrócił dopiero po ponad dwudziestu latach). Pozostałe w mieście akta miejskie spłonęły wraz z ratuszem.

Racibórz w 1945 roku znalazł się w granicach Polski. W 1950 roku rozpoczęło w Raciborzu działalność Powiatowe Archiwum Państwowe, podległe Wojewódzkiemu Archiwum Państwowemu w Katowicach. W latach 1953-1975 roku, po wyodrębnieniu się województwa opolskiego, raciborskie archiwum było podporządkowane Wojewódzkiemu Archiwum Państwowemu w Opolu. W 1975 roku miasto Racibórz włączono do województwa katowickiego i Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Katowicach przejęło ponownie archiwum w Raciborzu.

W lipcu 1997 roku południowa Polska padła klęską powodzi, która nie ominęła również Raciborza. Pod wodą znalazło 730 metrów akt z raciborskiego archiwum. Akcja ratowania zasobu, dzięki zaangażowaniu całej załogi katowickiego Archiwum, została przeprowadzona z sukcesem i akta ocalono od fizycznej zagłady.

W 2004 roku, po licznych staraniach, Oddział otrzymał nową siedzibę od gminy Racibórz, zlokalizowaną w centrum miasta, w budynku dawnego klasztoru sióstr elżbietanek przy ulicy Solnej, do której przeprowadzono się rok później. Siedziba została oddana do użytku dzięki współpracy i wkładowi finansowemu władz samorządowych Raciborza.

Obecnie terytorialny zasięg działania Oddziału w Raciborzu Archiwum Państwowego w Katowicach obejmuje na terenie województwa śląskiego obszar miast na prawach powiatu: Rybnik i Żory oraz wszystkie miasta i gminy wchodzące w skład powiatów raciborskiego i rybnickiego.

Zgromadzony w raciborskiej placówce zasób według stanu na dzień 31 grudnia 2016 roku obejmował 449 zespołów i zbiorów z 143 188 j.a. o rozmiarze 1688,76 mb akt. Do cenniejszych materiałów należą akta miasta Raciborza (1360–1944), w którym znajdują się m.in. 74 dokumenty pergaminowe. Bezcenne materiały zawierają akta Komory Książęcej Zamku w Raciborzu (1701–1938) oraz akta Sądu Obwodowego w Raciborzu.

Ze względu na historyczne uwarunkowania (Racibórz to miasto, które w ciągu wieków zmieniało przynależność państwową) materiałów na temat dziejów miasta można także szukać w innych archiwach w Polsce, ale też w Czechach, Austrii i Niemczech.

800 Lat historii Raciborza w dokumencie archiwalnym - wystawę można oglądać w budynku Archiwum Państwowego przy ul. Solnej w godzinach jego otwarcia [strona domowa tutaj].

Autorzy:
Krzysztof Langer
Wojciech Mitręga
Reprodukcje:
Ewelina Kisiel
Michał Mączka
Oprawa graficzna:
Frodo sp.j.

Patronat honorowy Prezydenta Miasta Racibórz Mirosława Lenka
Projekt współfinansowany przez Miasto Racibórz w ramach inicjatywy lokalnej