Przy zamku stał kiedyś Grób Pański na wzór jerozolimskiego, a przy pl. Mostowym klasztor bożogrobców

Dla upamiętnienia cierpień Chrystusa

Hrabia Jerzy von Oppersdorff, ordynat na Głogówku, właściciel posiadłości raciborskich, który w 1634 roku wzniósł w Głogówku Grób Święty, wybudował w 1647 roku przy zamku (przy obecnym skrzyżowaniu Armii Krajowej i Zamkowej, dziś na terenie parku naprzeciwko Mechanika - wide archiwalne zdjęcie) dla uczczenia wszechmocnego Boga oraz dla upamiętnienia cierpień Chrystusa kaplicę dla Grobu Świętego w kształcie i wielkości jak ona istnieje w Jerozolimie i zadbał o to, aby co miesiąc odprawiano w niej mszę świętą. Na mocy fundacji wartej ponad sto talarów ustawionej w porozumieniu z przeorem Marcinem z konwentu dominikanów, raciborscy kaznodzieje mieli odprawiać w kaplicy w pierwszy piątek każdego miesiąca uroczyste nabożeństwa na pamiątkę cierpień i śmierci Chrystusa. Sześć talarów zostało policzonych na datek dla księdza i jeden talar na wino i świece. Na przyjęcie tego zobowiązania udzielił zezwolenia prowincjał dominikanów. Donację, 2 maja 1652 roku, potwierdził biskup sufragan Baltazar Liesch von Hornau.

Układ zawarto 22 marca 1647 roku. Podpisali go wspomniany przeor Marcin, subprior Tomasz Laski, bracia Honorariusz Elsicius, Hilary Sontkowicz, Franciszek Hrabek, a także spowiednik dominikanek Wawrzyniec Sacristan i Hiacynt Markowetz. Zawiera on wyraźne zastrzeżenie o możliwości przeniesienia fundacji na inny kościół (kaplicę), gdyby dostrzeżono jakąkolwiek opieszałość w odprawianiu nabożeństw. Tak prawdopodobnie się stało, bo już w 1666 roku biskupstwo przekazało pokaźną fundację Oppersdorffa proboszczowi Janowi Crocinowi w Starejwsi i jego następcom na urzędzie. Bez zastrzeżeń korzystali z niej także Łukasz Slanin, który zmarł w 1682 roku i Szymon Ottik, zmarły w 1711 roku.

Zrezygnował z niej – tymczasowo – kolejny proboszcz starowiejski Wawrzyniec Franciszek Klentzka (na urzędzie od 25 czerwca 1711 roku). Pozostawił on kapitał fundacji i wynikające z niej dochody na zamku, którego właścicielem, od 26 listopada 1712 roku, był Karol Henryk Sobeck und Rauthen. Sobeck wraz ze swoją małżonką Maksymilianą de domo hrabianka von Verdugo, 1 stycznia 1713 roku, wystawili proboszczowi starowiejskiemu skrypt dłużny. Mieli się opiekować kaplicą i pilnować, by odprawiane były wynikające z fundacji nabożeństwa.

Czternaście lat później hrabia von Sobeck zgłosił roszczenia do jurysdykcji nad kaplicą należącą formalnie do Kościoła. Podczas procesu z proboszczem ze Starej Wsi, ciągnącym się od 1726 do 1731 roku, możnowładca przeniósł fundację Kaplicy Grobu Świętego na swojego ulubieńca, wikariusza Tadeusza Waltera. Wawrzyniec Klentzka, który budował wówczas kościół Matki Bożej, zrezygnował ze swoich praw do pieniędzy Oppersdorffa. Kaplica i fundacja przeszły na kapelana z Ostroga, a potem, po ustanowieniu samodzielnej parafii św. Jana, zostały z nią złączone.

Spierano się o talary Oppersdorffa, ale zapomniano remontować kaplicę. W kwietnia 1853 roku proboszcz miejski Heide wnioskował do komory książęcej o restaurację lub zburzenie obiektu znajdującego się już wówczas koło fabryki fajansów Barucha. Książę raciborski, choć nie był zobowiązany do jego utrzymywania w dobrym stanie, zlecił budowniczemu Starckemu odnowienie kaplicy na koszt książęcego skarbca.

Stało się tak zapewne dlatego, że kaplica była chętnie odwiedzana przez wiernych. W czasie Wielkiego Tygodnia Grób Święty był zawsze pięknie oświetlony i odwiedzany przez wielu wiernych. Poświadczają to Nowiny Raciborskie z 1889 roku, dając jednocześnie dowód, że pod koniec XIX wieku znów niezbyt o nią dbano. Kaplica Grobu Bożego (…) stoi dzisiaj pustką i wskutek zaniedbania, w jakiem pozostaje, wywiera poniekąd smutne na przechodniów wrażenie. Nie zawsze tak było. Jeszcze przed kilku laty zwiedzały kapliczkę tę tłumy wiernych, szukając w ostatnich dniach wielkiego postu duchowej pociechy i skupienia przy wspaniale przystrojonym grobie Zbawiciela. Pamiątka to dawnych czasów i dawnej pobożności.

W maju 1889 roku wierni nie mieli już do niej wstępu. W ostatnim czasie poczęła się stara ta kaplica na nowo psuć i rysować, tak że policya wzbroniła do niej przystępu. W numerze z 27 listopada 1889 roku Nowiny Raciborskie informowały już o rozebraniu ostrowskiego Grobu Bożego: wczoraj rozpoczęto rozwalać kaplicę Grobu Bożego, tę pamiątkę pobożności dawnych wieków, wszyscy ci więc, którzy do ostatniej chwili się spodziewali, że stary ten zabytek ocalonym zostanie od zagłady, ciężko się zawiedli”.

Stróże chrystusowego grobu

Pozostało po nich niewiele śladów w archiwach. W krajobrazie Raciborza zaledwie figura św. Jakuba oraz płyta z inskrypcją z ich kościoła świętych Piotra i Pawła. Poza Krzyżakami i joannitami w otoczeniu raciborskich władców byli także bożogrobcy.

Początki zgromadzenia sięgają 1099 r., kiedy to Gotfryd de Bouillon utworzył przy Świętym Grobie w Jerozolimie kapitułę, która stawiała sobie za cel opiekę nad tym świętym miejscem oraz rzeszami pielgrzymujących tu wiernych. Wspólnota składała się z rycerzy i duchownych. W 1114 r. patriarcha jerozolimski Arnold przekształcił ją w zakon, któremu nadał regułę św. Augustyna. Bożogrobcy byli często nazywani stróżami Św. Grobu Jerozolimskiego lub - ale tylko w Polsce - miechowitami, a to za sprawą Jaksy z rodu Grafitów, który w 1163 r. osadził ich w Miechowie.

Na ziemiach polskich stworzyli gęstą sieć klasztorów, korzystając z licznych nadań możnowładczych, w pierwszej kolejności na terenie Małopolski. Ich pierwszy dobrodziej, Jaksa, poczynił swoje nadanie, obejmujące Miechów, Zagórzyce i Komorów, pod wpływem doświadczeń z pielgrzymki do Ziemi Świętej, którą odbył w 1162 r. Bożogrobcy zajmowali się prowadzeniem hospicjów i szkół, zaś w sferze religii propagowali kult Grobu Pańskiego, którego oprawę stanowiły niezwykle uroczyste nabożeństwa pasyjne. Do bazyliki Grobu Pańskiego w Miechowie, gdzie znajdowała się cudowna relikwia w postaci kamienia z grobu Chrystusa w Jerozolimie, ciągnęły rzesze pielgrzymów.

Pierwsze fundacje bożogrobców na Śląsku związane są z postacią Wojsława, brata biskupa krakowskiego Gedki. Nadał im on dwie wsie w diecezji wrocławskiej, które zbyli jednak przed 1198 r. Początek ich właściwej śląskiej ekspansji należy datować na 1223 r., kiedy to z nadania biskupa wrocławskiego Wawrzyńca przejęli szpital w Nysie, przy którym zapewne powstał jednocześnie konwent.

W 1257 r. znaleźli się, obok norbertanów, cystersów i dominikanów, w gronie zgromadzeń, które korzystały z hojności księcia opolsko-raciborskiego Władysława, pana na raciborskim zamku. 24 czerwca tegoż roku w Czeladzi, górnośląski władca podpisał dokument, z którego treści dowiadujemy się: - niech będzie wiadomym wszystkim (%u2026), że my Władysław z Bożej łaski książę Opolski, biorąc pod uwagę dobrodziejstwa i posługi pana prepozyta Henryka i jego braci z domu miechowskiego, daliśmy im pełną możność lokowania dwóch wsi, a mianowicie Chareu i Belobreze na prawie teutońskim. Owe Chareu należy identyfikować z dzisiejszym Chorzowem. Trzeba wspomnieć, że dobrodziejem bożogrobców był wcześniej książę Mieszko IV Laskonogi, pan na Raciborzu, twórca górnośląskiego księstwa. Odnośną wzmiankę spotykamy w datowanym na 1198 r. dokumencie patriarchy jerozolimskiego Monachusa.

Ustalenie początków prepozytury bożogrobców raciborskich natrafia na podobne trudności, jak w przypadku joannitów makowskich. Brakuje bowiem dokumentów erekcyjnych, które najprawdopodobniej istniały jeszcze w XIX w. Pełnymi garściami czerpali z nich ówcześni badacze tematu, w tym ks. Augustyn Weltzel. Poważną lukę w tym temacie wypełnił ostatnio interesujący szkic raciborskiego historyka Norberta Miki.

1 VIII 1295 r. książę raciborski Przemysł, syn wspomnianego księcia Władysława, "aby wszyscy cierpiący nędzę, którzy sami nie mogę sobie pomóc cieszyli się dziełem miłości", założył na lewym brzegu Odry, tuż przed murami Raciborza, szpital (hospicjum) dla 10 osób, który nosił wezwanie św. Krzyża. Opiekę nad nim powierzył swojemu kapelanowi Henrykowi, proboszczowi bożogrobców miechowskich. Fundację zatwierdził 24 VII 1296 r. biskup wrocławski Romka. Godząc się na odprawianie przez zakonników nabożeństw i grzebanie zmarłych przy hospicjum, hierarcha zastrzegł jednak, że ostatnią posługę i sakramentów będzie udzielał chorym proboszcz miejski lub jego wikarzy. Mieszczanie raciborscy, wyrażający taką wolę, mogli również znaleźć miejsce doczesnego spoczynku przy szpitalu św. Krzyża.

Dobroczynna placówka, działająca zgodnie z misją zakonu, znajdowała się przy kościele świętych Piotra i Pawła, wzmiankowanym już w 1292 r. Ta świątynia bożogrobców i sąsiadująca z nią klauzura mnichów zlokalizowane były w rejonie obecnej ul. Nowomiejskiej i pl. Mostowego, przy starym moście odrzańskim. Most ten był odsunięty od obecnego kilkadziesiąt metrów w górę rzeki.

Związek bożogrobców raciborskich z Miechowem trwał krótko, gdyż jeszcze za swojego życia książę Przemysł zwrócił się do biskupa wrocławskiego Henryka, by ten przekazał hospicjum pod opiekę bożogrobców nyskich. 23 III 1303 r. hierarcha Kościoła, wystawionym w Nysie dokumentem, pozytywnie odpowiedział na apel władcy. Jednocześnie zatwierdził nadanie księcia Przemysła z 8 IV 1302 r., zwiększające uposażenie bożogrobców w pobliskim Rudniku, gdzie sprawowali patronat nad miejscowym kościołem św. Katarzyny Aleksandryjskiej.

Fundacja hospicjum św. Krzyża przypadła na okres przeobrażeń ustroju Raciborza. Dotychczasowa lokacja flamandzka, która dawała pełnię władzy w mieście dziedzicznemu wójtowi, na mocy datowanego na 1299 r. przywileju księcia Przemysła została zastąpiona modelem magdeburskim, wprowadzającym rządy rady miejskiej. Decyzja ta uderzała w pozycję wójtów raciborskich Tilo i Jana. Z inspiracji tego drugiego, na lewym brzegu Odry, w okolicy obecnej ulicy Nowomiejskiej, zaczęto tworzyć konkurencyjną dla Raciborza osadę zwaną Nowym Miastem, czemu sprzyjał sam władca, obdarzając ją m.in. prawem mili zapowiedniej . Wójtowie widzieli w bożogrobcach swoich sojuszników w sporze z rajcami Raciborza, cieszącymi się wsparciem proboszcza miejskiego. Zakon spełniał zdaje się oczekiwania wójtów. Postawa ta staje się wyraźna jeśli wziąć pod uwagę, że nie kto inny, jak wójtowie i wdowy po nich wykazywali znaczną hojność wobec miechowitów. Tego samego nie można powiedzieć już o patrycjacie raciborskim.

Do 1319 r. miasto utrzymywało przy konwencie bożogrobców "swoją" szkołę. Potem notowane są konflikty bożogrobców z proboszczami miejskimi. W 1627 r., czasie wojny trzydziestoletniej, wojska cesarskie zrównały wspomniany kościół św. Piotra i Pawła z ziemią. Była to masywna budowla. Obawiano się, że protestanckie wojska Mansfelda zamienią ją na swoją twierdzę i będą prowadzić z niej ostrzał miasta. Świątynię w bliżej nieznanych okolicznościach odbudowano. Król pruski Fryderyk II, wizytując w czerwcu 1743 roku Racibórz, wybrał na swoją kwaterę nie raciborski zamek, nie cieszący się wówczas dobrą opinią odnośnie warunków zamieszkania, ale konwent bożogrobców na Nowym Mieście.

Dzieje raciborskich bożogrobców zakończyły się w 1810 roku w następstwie pruskiej sekularyzacji klasztorów. Kościół świętych Piotra i Pawła został najpierw, 22 sierpnia 1813 r., zamknięty a dziesięć lat później rozebrany. Wyposażenie i paramenty (proboszcz miejski, ksiądz prałat Jan Nepomucen Zolondek ustrzegł je przed przetopieniem) przekazano do Rudnika oraz do kościoła farnego i innych świątyń na ziemi raciborskiej. Probostwo św. Krzyża zlikwidowano oficjalnie w 1850 roku. W 1857 roku zamknięto przytułek. Parafię św. Krzyża najpierw włączono do Ostroga, a w 1871 roku do parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. W 1880 roku, w miejscu przytułku i probostwa, postawiono budynek szkolny, który zlikwidowano po powodzi z 1997 roku. Obecnie w tym miejscu znajduje się stacja benzynowa Statoil.

Pamiątkę po bożogrobcach można oglądać przy ulicy Rybnickiej 37. Znajduje się tu kaplica domkowa, w niej duża rzeźba kamienna przedstawiająca postać św. Jakuba. Wozem zaprzężonym w cztery konie przetransportowano ją tu z przeznaczonego do rozbiórki kościoła św. Piotra i Pawła. Znajdujący się u stóp figury kamienny kroksztyn z łacińską inskrypcją - jak pisze Paweł Newerla w Dziejach Raciborza i jego dzielnic - stanowił zapewne pierwotna podporę dla rzeźby w kościele. Inskrypcja w tłumaczeniu na język polski brzmi: Jakub Młodszy, apostoł, biskup Jerozolimy, założyciel zakonu stróżów najświętszego grobu Pańskiego w Jerozolimie z podwójnym czerwonym krzyżem.

Grzegorz Wawoczny

W galerii makieta Raciborza z ok. 1800 r. z widocznym klasztorem bożogrobców. Herb publikowany za wikipedia.de (Ritterorden vom Heiligen Grab zu Jerusalem), zdjęcia kaplicy Bożego Grobu ze zbiorów H. Sowika i A. Otlika