Z dziejów powiatu raciborskiego

Z okresu, w którym Księstwo Raciborskie należało do Austrii posiadamy niewiele wiadomości o powiecie, ale w XVI i XVII w. na pewno istniało w Raciborzu starostwo (Hauptmannschaft), na czele którego stał starosta powiatowy (Kreishauptmann). Rozległości ówczesnego powiatu, niestety, nie znamy. Dopiero z połowy XVIII w. zachowało się więcej źródeł i piśmiennictwa na temat struktur administracyjnych dawnego Księstwa.

Po podboju Górnego Śląska przez Prusy w 1743 r. przeprowadzono reorganizację dawnej prowincji austriackiej. Z niewielkiego już wtenczas Księstwa Raciborskiego utworzono wielki powiat, długi na ponad 60 kilometrów z zachodu na wschód. W 1783 r. składał się on z trzech miast (Raciborza, Rybnika i Żor), jednego "miasteczka" (?) oraz 143 wsi (w tym czterech z dawnego powiatu kozielskiego) i ośmiu kolonii. Powiat raciborski rozciągał się od linii Krzyżanowice-Maków na zachodzie, do linii Kleszczów-Palowice-Stare Dubieńsko na wschodzie, od Kamienia nad Odrą do Osiny na południu, do Solarni, Bargłówki i Stanicy na północy.

Obszar ten obejmował wówczas 14 mil kwadratowych (791 km kw.) zamieszkałych przez 25.565 mieszkańców w miastach i wioskach. W tym kształcie pozostawał przez prawie 75 lat, aczkolwiek jego forma wcale nie była dogodna dla urzędników powiatowych czy interesantów, gdyż np. ze wschodnich wsi do stolicy powiatu było 52 km drogi, co w ówczesnych warunkach komunikacyjnych było nadzwyczaj uciążliwe ze względu na brak kolei i samochodów.

Dopiero reformy agrarne w Prusach (tzw. Steina-Hardenberga) z lat 1807 i 1811 tchnęły nowe życie w zastałe feudalne układy. Właśnie ich następstwem było nowe ukształtowanie powiatu powstałe w 1817 r., na co największy wpływ miało powstanie powiatu rybnickiego, do którego włączono 73 miejscowości powiatu raciborskiego, ojcowskiego, bądź, co bądź, dla rybnickiego. Te miejscowości to miasta Rybnik i Żory oraz następujące miejscowości: wsie Bargłówka i Gaszowice, majątek i wieś Liski, Nowa Wieś, Łuków, Dzimierz, Żytna, Pstrążna, Rzuchów, Krzyżkowice, Łańce, Sumina, Górki, majątek Radoszowy Górne, Niewiadom Górny, Niewiadom Dolny, Czernica, majątek Szczerbice, Solarnia, Piece, folwark Pietrzkowice, Zebrzydowice z kolonią, 29 folwarków i wsi należących do urzędu dominialnego Rybnik, majątek Świerklany Dolne i kolonie Brodek, Folwarki, Wygoda, wsie Baranowice, Osiny, majątek Rogoźna, folwark Skrzeczkowice, majątek Palowice z dwiema koloniami, majątek i wieś Bełk Górny, wieś Bełk Dolny, Wielkie Dębieńsko, folwark Brzeziny i Stare Dębieńsko, Czerwionka, Stanowice, majątek Czuchów, wieś Leszczyny i kolonia Rządówka, Kamień, Rudy Wielkie, Ruda Kozielska, Chwałęcice, Jankowice, Stanice, Stodoły, Zwonowice, Kolonia Renerowska, Kleszczów, majątek i wieś Pszów, Zawada, Rydułtowy, majątek Rydułtowy Górne, Kolonia Orłowiec.

Tak więc nowy powiat rybnicki powstał z wymienionych miejscowości powiatu raciborskiego, z zachodniej części powiatu pszczyńskiego złożonej z jednego miasta, 37 wsi, majątków i folwarków dawnego wolnego państwa stanowego Wodzisław oraz z południowej części powiatu toszeckiego: miasteczka Pilchowice, wsi Dolna Wieś, Wilcza, Szczygłowice, Nieborowice, Kuźnia Nieborowska, Knurów, Krywałd, Wielopole i Kolonii Zalasek.

Poza ubytkiem na wschodzie powiat raciborski odstąpił powiatowi kozielskiemu cztery majątki i wsie: Dobieszów, Dobrosławice, Warmuntowice, Maciowakrze i Ucieszków. Poważniej zmniejszony powiat raciborski otrzymał jednak na południu solidną rekompensatę w postaci Kraju Hulczyńskiego i kilku wsi spoza tego terenu należących w latach 1743-1817 do powiatu. Według dziennika urzędowego Rejencji Opolskiej z dnia 14 października 1817 r. do raciborskiego włączono (w nawiasach nazwy czeskie): Miasto Hulczyn (Hlu%u010Din), wieś Antoszowice (Anto%u0161ovice), miasteczko Beneszów (Bene%u0161ov), wsie Beneszów (Bene%u0161ov), Biała (B%u011Bl), Bobrowniki (Bobrovnki), Bolacice (Bolatice), Bolesław, Borucin, Bugusławice (Bohuslavice), Chlebiczów (Chlebi%u010Dov), Koźmice (Kozmice), Krawarz (Krava%u0159e), Darkowice (Darkovice), Darkowice Małe (Darkovi%u010Dky), Ligotka (Lhotka), Gać (Hat), Borowa (Borov), Hoszczałkowice (Ho%u0161tlkovice), Goszczyce Wielkie (Velk Ho%u0161tice), Goszczyce Małe (Mal Ho%u0161tice), Zamek Hulczyn, wsie Kąty (Kouty), Koblów (Koblov), Kobierzyce (Kobe%u0159ice), miejscowość Krzanowice, majątek i wieś Kuchelna (Chuchelna), wsie Langendorf (?), Ludgierzowice (Ludge%u0159ovice), Markwartowice (Markvartowice), Oldrzyszów (Old%u0159i%u0161ov), Owsiszcze, Pietrowice Wielkie, Pietraszyn, Pietrzkowice (Pet%u0159kovice), Piszcz (Pi%u0161t), Gródczanki, Rogów (Rohov), Samborowice, Służowice (Slu%u017Eovice), Gniewoszyce (Hn%u011Bvo%u0161ice), Szylerzowice (%u0160ilhe%u0159ovice), Szczepankowice (%u0160t%u011Bpankovice), Strachowice (Strahovice), Trzebom (T%u0159ebom), Wierzbka (Vrbka), Wrzesin (V%u0159esina), Zabrzeg (Zb%u0159eh), miasteczko Sudzice (Sudice) i wieś Zawada (Zvada).

Do powiatu raciborskiego włączono również z pszczyńskiego następujące "z tej strony [granicy] leżące części Państwa Bogumińskiego", a mianowicie przedmieście Stare Chałupki oraz wsie Bełsznica, Gorzyce, Odra, Olza i Zabełków. Teraz więc powiat rozciągał się od Hoszczałkowic na południu do Solarni na północy (też około 50 km), od Goszczyc Małych na zachodzie, do Gorzyc na wschodzie. Przekształcony powiat liczył: dwa miasta - Racibórz i Hulczyn, trzy miasteczka - Beneszów, Krzanowice i Sudzice oraz 142 wsie, kolonie i folwarki. Na tym terenie stało 9.348 domów (631 w miastach, 8717 na wsi) i żyło 48.738 mieszkańców (5.193 w miastach i 43.591 na wsiach). Stolica powiatu położona prawie centralnie była rzekomo "łatwa do odwiedzania". Cały powiat zajmował 17 mil kw. (961 km kw.) i był większy od poprzedniego o 170 km kw.

Niemal pół wieku później, w 1861 r., powiat podzielony na 43 obwody policyjne składał się z dwóch miast (Racibórz i Hulczyn), dwóch miasteczek (Sudzice i Krzanowice), 83 obwodów dominialnych i 131 gmin wiejskich. Ale ponieważ większość dominiów przylegała do swoich gmin, było tylko 136 odrębnych gmin (dopiero w 1873 r. powiat podzielono na 40 obwodów urzędowych). Na tym terenie w 1861 r. zamieszkiwało 100.181 ludzi. Powiat, w zależności od położenia geograficznego, podzielony był na pięć grup miejscowości o następujących nazwach i składzie:

1. "Racibórz i środkowa część powiatu": Racibórz, Płonia, Brzezie, Zamek Racibórz, Ostróg, Bosacz, Starawieś, Proszowiec, Zamek Ocice, Studzienna (książęca), Janowice, Cyprzanów, Żerdziny, Bieńkowice, Kobyla, Studzienna, Ocice Górne, Lekartów, Kornice, Sudół I, Sudół II, Wojnowice, Samborowice, Pawłów, Stróżów, Gamów, Krowiarki i Maków.

2. "Północna część powiatu": Markowice, Raszczyce, Babice, Nędza, Adamowice, Bogunice, Szymocice, Kuźnia Raciborska, Nowa Kuźnia, Solarnia, Ruda, Budziska, Łubowice, Ganiowice, Ligota (ksiażęca), Grzegorzowice (książęce), Szychowice, Turze, Miedonia, Łęg, Zawada (książęca), Rudnik, Szonowice, Ponięcice, Strzybnik, Brzeźnica, Sławików, Lasaki, Grzegorzowice, Czerwięcice.

3. "Wschodnia część powiatu": Krzyżanowice, Roszków, Rudyszwałd, Owsiszcze, Borucin, Bojanów, Bolesław, Piszcz, Wrzesin, Lubomia, Grabówka, Syrynia, Nieboczowy, Pogrzebień, Kornowac, Kolonia Kornowacka, Gorzyce, Kraskowice, Olza, Odra, Bełsznica, Gorzyczki, Uchylsko, Rogów, Bluszczów, Tworków, Ligota Tworkowska, Buków i Kamień.

4. "Zachodnia część powiatu": Sudzice, Pietraszyn, Rogów, miasto Krzanowice, wieś Krzanowice, Kuchelna, Bolacice, Borowa, Kobierzyce, Szczepankowice, Pietrowice Wielkie, Raasch (?), Trzebom, Oldrzyszów, Gniewoszyce, Służowice, Wierzbka, Chlebiczów, Goszczyce Wielkie, Goszczyce Małe (4 części wsi).

5. "Południowa część powiatu": Hulczyn, Langendorf (?), Darkowice Małe, Bobrowniki, Ligotka, Hoszczałkowice, Pietrzkowice, Koblów, Ludgierzowice, Markwartowice, Stare Chałupki, Zabełków, Szylerzowice, Antoszowice, Gać, Darkowice, Beneszów, wieś Beneszów, Bogusławice, Biała, Zawada-Beneszów, Koźmice, Zabrzeg, Krawarz i Kąty.

W 1903 r. powstał powiat raciborski miejski (grodzki). Ponad pół wieku później, pod koniec 1919 r., raciborski powiat wiejski obejmował: jedną gminę miejską Hulczyn, 130 gmin wiejskich i 90 obszarów dworskich, łącznie 83.654 ha (836,5 km kw.) powierzchni oraz 118.923 mieszkańców. W myśl postanowień traktatu wersalskiego z 20 stycznia 1920 r. od powiatu raciborskiego odłączono, po ponad stu latach, i przyłączono do powstałej Czechosłowacji cały Kraj Hulczyński - gminę miejską Hulczyn, 35 gmin wiejskich i 28 obszarów dworskich o powierzchni 28.985 ha z 45.856 mieszkańcami. Dwa lata później odłączono nadto gminy wiejskie Gać i Piszcz oraz dwa obszary dworskie o powierzchni 3.046 ha z 3.296 mieszkańcami.

W tymże czasie odłączono od powiatu i przyłączono do odrodzonej Polski znaczną część wschodniego terytorium - 21 gmin wiejskich i 19 obszarów dworskich, położonych na prawym brzegu Odry na długości od Chałupek do Raciborza, o łącznej powierzchni 12.736 ha zamieszkałej przez 16.022 ludzi. Łącznie po I wojnie światowej odłączono od powiatu raciborskiego i przyłączono do Czechosłowacji i Polski: jedną gminę miejską, 58 gmin wiejskich i 49 obszarów dworskich zamieszkałych łącznie przez 65.164 mieszkańców. Było to 53,5 proc. powierzchni i 54,8 proc. ludności. Powiaty miejski i wiejski znalazły się w bardzo trudnym położeniu.

Według spisu z 1925 r. powiat wiejski liczył 58.858 mieszkańców, ale wkrótce odłączono od niego i włączono do powiatu grodzkiego gminy wiejskie Ostróg i Studzienna oraz obszary dworskie: Zamek Racibórz, Zamek Ocice, Studzienna, Starawieś i Proszowice. Nowe tereny zajmowały 1.787 ha i liczyły

8.108 mieszkańców. Pozostał tylko zatem szczątek dawnego powiatu raciborskiego, najmniejszy od połowy XVIII w.

Niedługo później nastąpiła jednak reorganizacja powiatów prowincji górnośląskiej. W styczniu 1927 r. z resztek przyłączonego do Polski powiatu rybnickiego włączono do powiatu wiejskiego Racibórz osiem gmin: Stanice, Górniki, Bargłówkę, Rudy, Kolonię Renerowską, Jankowice Rudzkie, Rudę Kozielską i Stodoły. Poza tym z powiatu kozielskiego przyjęto trzy gminy wiejskie: Modzurów, Dolędzin, Jastrzębie i trzy obszary dworskie. Po tych zmianach powiat wiejski obejmował 64 gminy i 46 obszarów dworskich o powierzchni 50.685,5 ha (506,5 km kw.) zamieszkałej przez 57.718 mieszkańców.

Powiat wiejski Racibórz był wówczas jedynym w Niemczech powiatem położonym między dwiema granicami państwowymi - polską i czechosłowacką. Linia graniczna liczyła ponad 108 km. W południowej części powiat miał kształt wąskiej kiszki o szerokości od 2 do 4 km. Ten dziwaczny kształt zmieniły polityczne i militarne wydarzenia następnych lat.

Po narzuceniu Czechosłowacji dyktatu monachijskiego Niemcy, jesienią 1938 r., przyłączyły do Rzeszy okręgi sudeckie a do powiatu raciborskiego na powrót Kraj Hulczyński liczący wówczas 55 tys. mieszkańców. Po wygranej kampanii wrześniowej 1939 r. przyłączono 21 gmin prawobrzeżnej Odry zamieszkanych przez 21 tys. mieszkańców. W 1940 r. powiat wiejski raciborski, jak za dawnych dobrych lat, znowu obejmował 115 miejscowości położonych na powierzchni 950 km kw. Zamieszkiwało go 140 tys. ludzi.

W ciągu dwóch wieków, ograniczonych latami 1743-1945, powiatem zawiadywało 16 pruskich, następnie niemieckich starostów (landratów). Pierwszym był w latach 1743-1759 Josef von Schimonsky z Brzeźnicy, a ostatnim w latach 1937-1945 Ferdinand Htteroth. Byli wśród również ludzie o swojsko brzmiących nazwiskach, np. Lichnowsky z Ligoty (1759-60 i 1762-63), von Lippa (1760-1762), Wichura z Łubowic (1842-1851), Walter Duczek (1933-1937). Tak więc podczas 202 lat kadencja starosty trwała średnio 12,6 lat.

9 maja 1945 r. przybyła z Katowic do Raciborza ekipa polskich władz samorządowych i gospodarcza grupa operacyjna. Już 12 maja mianowano pierwszego polskiego starostę powiatowego, którym został Leon Koperczak (bezpartyjny). Po kilku miesiącach urzędowania został odwołany i zastąpiony przez Edwarda Grzeganka (PPR). Grzeganek pełnił funkcję dwa lata. Wicestarostą był Stanisław Marchewka (PPR) a przewodniczącym Wydziału Powiatowego K. Litewka.

Od pierwszych dni zajmowano się również organizowaniem zarządów gmin. 18 maja powstały trzy gminy zbiorowe: Markowice, Kuźnia Raciborska i Rudy. 15 czerwca utworzono sześć dalszych: Krzyżanowice, Krzanowice, Pietrowice Wielkie, Łubowice, Krawarz Polski (Krowiarki) i Chałupki. Starostwo nadzorujące działalność wójtów i sołtysów zajmowało się wtenczas głównie aprowizacją ludności, organizowaniem opieki lekarskiej i społecznej. Powiatową Radę Narodową, składającą się z 30 członków, powołano 23 maja 1946 r. W latach 1946-1949 doszło do dzisiejszego ukształtowania gmin.

Powojenne dzieje administracji powiatowej to nieustanny ciąg reorganizacji na szczeblach powiatu i gmin. Starostwo Powiatowe ze starostą na czele istniało w latach 1945-1950 a Gminne Rady Narodowe z wójtami na czele w latach 1945-1954. Później mieliśmy Prezydium Powiatowej Rady Narodowej z przewodniczącym oraz, w latach 1955-1972, Prezydia Gromadzkich Rad Narodowych z przewodniczącymi. Bezpośrednio przed reformą Edwarda Gierka działał Urząd Powiatowy z naczelnikiem oraz Urzędy Gmin. W latach 1973-1990 Urzędami Gmin kierowali naczelnicy.

Z tymi reorganizacjami po części wiązały się też liczne zmiany kadrowe. W latach 1945-1975 starostami powiatowymi, następnie przewodniczącymi PPRN i naczelnikami byli: Leon Koperczak (1945), Edward Grzeganek (1945-1947), Stanisław Marchewka (1947-1951), Feliks Świerczak (1951), August Bytomski (1951-1954), Paweł Wilk (1954-1965), Wojciech Galdia (1965-1969), Władysław Majcher (1969-1973) i Czesław Wala (1973-1975). Kadencja starosty trwała w tych latach średnio 3,4 lata.

Powiaty wróciły na mapę administracyjną kraju 1 stycznia 1999 r. W wyniku reformy administracyjnej kraju stanowią one drugi szczebel administracji samorządowej po Sejmiku Wojewódzkim a przed gminami (miejskimi, miejsko-wiejskimi bądź wiejskimi). Powiat ziemski raciborski składa się z ośmiu gmin: miasta Racibórz, miasta i gminy Kuźnia Raciborska, Kornowaca, Krzyżanowic, Krzanowic, Nędzy, Pietrowic Wielkich i Rudnika. Rada Powiatu liczy 40 radnych. Jej pierwszym przewodniczącym został Henryk Panek z Rudnika. Pierwszym starostą raciborskim został natomiast Krzysztof Bugla a wicestarostą Marek Bugdol, obaj z Raciborza.

Powierzchnia i ludność powiatu raciborskiego w latach 1783-1999:
 1783  791 km kw. 25.565 ludzi
 1817  961 km kw. 48.783  -//-
 1861  961 km kw. 100.181 -//-
 1927  539,2 km kw. 104.718 -//-
 1940  982,7 km kw. 189.000 -//-
 1999  542,3 km kw. 122.000 -//-